HEJZA në bisedë me Eda Zarin

ZËRI IM ËSHTË MARRËVESHJA IME ME JETËN 

Çdo tingull që lind nga zëri i saj është një dritare drejt emocioneve të heshtura. Eda Zari nuk vetëm interpreton muzikën, por e bën të flasë për jetën dhe kujtesën e brendshme. Në çdo heshtje, në çdo frymëmarrje, zbulohet një dimension i ri i bukurisë. Ajo na kujton se arti nuk është vetëm dëgjim, por përjetim i thellë i shpirtit. Të shohësh botën përmes zërit të saj është të kuptosh thellësinë e qenies.

Avni HALIMI

Në skenën muzikore shqiptare, emri i Eda Zarit është një përjashtim i bukur, një zë që ka arritur të ndërthurë mjeshtërisht rrënjët e polifonisë tradicionale me horizontet e jazz-it bashkëkohor. Ajo është një prej atyre artisteve që e kanë ndërtuar udhëtimin e tyre jashtë kufijve, por pa e humbur asnjëherë lidhjen me thelbin prej nga kanë ardhur. E lindur në Tiranë dhe e shkolluar në Gjermani, Eda Zari ka arritur të ngrejë mbi bazën e trashëgimisë shqiptare një univers të ri muzikor, ku çdo tingull është një përvojë e thellë kulturore dhe emocionale.

Që në vitet e para të qëndrimit në Gjermani, ajo nisi të njihej si një interpretuese e jashtëzakonshme e jazz-it, duke bashkëpunuar me muzikantë të njohur europianë dhe duke krijuar një stil të vetin, ku improvizimi takon meditimin, dhe tradita bëhet burim frymëzimi modern. Albumet e saj “Toka Incognita”, “Statement”, “Entropy”, “Palimpsest”, dëshmojnë për një kërkim të pandalur drejt harmonisë midis etnikes dhe universales, midis kujtesës dhe risisë. Në to, Eda Zari nuk këndon vetëm për të përsëritur një trashëgimi, por për ta transpozuar atë në kohën e tanishme, duke e bërë të dëgjueshme për brezat e sotëm një traditë që shpesh mbetet e heshtur në thellësi.

Zëri i saj - një zë i thellë, i ngrohtë, që përfshin një diapazon të gjerë ndjesish - është bërë për shumë dëgjues sinonim i shpirtit shqiptar që kërkon të dialogojë me botën. Në koncertet e saj ndërkombëtare, nga Berlini në Romë, nga Tirana në Nju Jork, ajo ka përfaqësuar një Shqipëri që flet përmes artit, jo përmes klisheve. Për Eda Zarin, muzika është një akt etiko-estetik: një mënyrë për të mbajtur gjallë kujtesën kolektive, për ta shndërruar nostalgjinë në energji krijuese.

Në këtë intervistë për HEJZA, Eda Zari flet me një ndershmëri të rrallë për marrëdhënien e saj me zërin, me rrënjët, me diasporën dhe me artin si formë qëndrimi ndaj kohës. Ajo shfaqet si një artiste që nuk kërkon të imponojë tingullin e vet, por të dëgjojë heshtjen nga e cila lind muzika. Një zë që nuk i përket vetëm një vendi, por gjithë atyre që e ndiejnë artin si mënyrë për të mbijetuar shpirtërisht.

HEJZA: Arti i vërtetë shpesh lind nga një përplasje e heshtur mes së vjetrës dhe së resë. Në veprimtarinë Tuaj, Ju jeni ndër të rrallat që e kanë përballur me guxim polifoninë shqiptare me format bashkëkohore si xhazi dhe muzika eksperimentale. A është kjo një mënyrë “për t'i shpëtuar” muzeut folklorik, apo një akt dashurie për ta mbajtur të gjallë të kaluarën? Çfarë ndodh me një këngë kur e nxjerrim nga konteksti i saj tradicional? 

Eda ZARI: Mendoj që është thelbësore për mua të rri larg frazave si “arti i vërtetë” apo artist i vërtetë, sepse ato thjesht krijojnë konfuzion. Ajo që është e vërtetë për mua, nuk është domosdoshmërisht e tillë për ty. Për këtë arsye, parapëlqej të flas për art domethënës ose art me ndikim - një art që ka fuqinë të ringjallë dhe të lërë një model inspirues.  Në fillim, kur nisa veprimtarinë (jo si këngëtare) si krijuese në fund të viteve '90 – larg dheut të atit, nuk kisha një “mision shpëtimi” në mendje. Veprova instinktivisht, e udhëhequr nga dëshira e mëtejdhënies së traditës muzikale të “Familjes Lela”, një sënduk i pasur muzikor dhe kujtimesh nga fëmijëria ime. Do të ishte aspak e sinqertë t'ju thoja se ishte një actio ratio, pra një akt i mirëfilltë i veprimit të arsyes. Në atë moshë besoja se gjërat që vijnë nga zemra marrin gjithmonë dimensione më të më dha. Nuk u përpoqa të imitoja, por të transformoja vetëm tapetin harmonik  të muzikës tradicionale, duke krijuar një dialog - besoj të ndershëm – mes asaj që ishte dhe asaj që mund të bëhej. 

Mirëpo, gjatë procesit, zbulova diçka që duket si një paradoks: ajo që mendova se ishte një zgjedhje “e zemrës”, në fakt ishte një proces i mendjes. Një vendim radikal, që i kapërcen ndarjet false mes trurit dhe zemrës, duke i bashkuar për një qëllim më të  madh. “Shpëtimi i polifonisë” nga muzetë folklorikë nuk ishte një zgjedhje, por një fuzionim i pavetëdijshëm i së vjetrës dhe së resë. Ajo që nisa si një akt shpëtimi, në fakt ishte një bashkim organik që e transformoi sëndukun tim të shkuar në një forcë të gjallë në mjedisin ku veproja, madje dhe mua vetë. E tëra lindi natyrshëm, gjatë përballjes me identitetin tim në një botë multikulturore në skenën ndërkombëtare.  Muzetë folklorike (jo vetëm tek ne), siç konceptohen sot, shpesh e kthejnë trashëgiminë në një objekt pasiv - një regjistrim arkivor që dëgjohet vetëm në festivale ose studime akademike, pa interaksion krijues. Besoj se çdo këngë ka një jetë të vetën. Këngët nuk lindin nga hiçi, por nga një kontekst social-kulturor. Kur një këngë polifonike shqiptare, një lament a një këngë dasme, nxirret nga lëkura e saj sociale dhe qëllimi thelbësor, ekziston një rrezik i dyfishtë. Kënga bëhet një objekt estetik - diçka e askujt, pa asnjë fuqi aktive në jetën tonë. E shoh veten në një shtëpi xhami, dhe prandaj nuk mund t'i hedh gurë askujt që merret me metodën dhe ripunimin e këngëve tradicionale sipas midesë. Ky nuk është një gjykim, por një vetëdije. Puna ime nuk është thjesht të bëj muzikë, por të nderoj thelbin e një trashëgimie. Besoj se linja midis shpëtimit dhe grabitjes kulturore është shumë e hollë. Dhe kjo linjë nuk përcaktohet nga vetë veprimi i ripunimit, por nga mjetet, erëzat që përdoren dhe pjekuria muzikore e artistit.  Përgjegjësia ime është të kuptoj se a po i shërbej këngës apo egove të mia? A po e shndërroj këngën në një objekt të bukur, por pa shpirt, apo po i jap një jetë të re duke ruajtur thelbin e saj? Kjo është pyetja që e mbaj gjithmonë me vete. 

Rreziku i dytë mund të jetë transpozimi i pakujdesshëm i emocioneve. Për shembull, një këngë polifonike, që shpreh një dhimbje të thellë apo një gëzim me tallaze, mund të kthehet në një produkt të thjeshtëzuar bërë fët e fët - ku emocionet e saj komplekse zëvendësohen me një ndjenjë komerciale. Për ta shmangur këtë rrezik, transpozimi duhet parë si një dialog i kujdesshëm mes shtresave “gjeologjike” të këngës. Mendoj se detyra e krijuesit është të ruajë elemente thelbësore, “shtresën minerale”, atë thelbin e traditës, siç sugjeron prof. Ramadan Sokoli, dhe të pasqyrojë realitetin e ri pa e fshirë të kaluarën. Në këtë proces, unë kam zbuluar diçka të re, duke iu përgjigjur pyetjes thelbësore që më mundon: "Si tingëllon kënga ime personale kur ajo përqafon të shkuarën?" 

HEJZA: Në këtë akt krijues, ku zëri i lashtë i një kënge polifonike përzihet me harmonitë e xhazit apo me teksturën e muzikës eksperimentale, shpesh shtrohet pyetja: Sa mund të ndryshojë një këngë pa e humbur shpirtin? Ku është ai kufi i padukshëm mes përpunimit artistik dhe zhveshjes nga origjina? A është kjo një rrezik që e ndjeni gjatë procesit krijues, apo besoni se vetë thelbi i këngës tradicionale është i aftë të mbijetojë dhe të ringjizet në çdo formë të re? 

EDA ZARI: Shpirti i një kënge - ai nuk vdes. Kufiri? Nuk ka kufi. Ka ndjenjë. Nëse e ndjen shpirtin, ai jeton. Nuk ka rëndësi nëse e bën me xhaz, ose me muzikë eksperimentale. Pjesa e vështirë është të dëgjosh. Të dëgjosh atë që nuk është thënë. Atë që është fshehur. Kjo është thelbi. Jo notat. Jo ritmi. Shpirti. Dhe ky shpirt, vazhdon të jetojë vetëm nëse ti e ke dëgjuar. Personalisht besoj tek mirëmbajtja dhe se thelbi i këngës tradicionale është i aftë të mbijetojë në çdo formë të re, nëse trajtohet si një dialog me traditën, duke e mbajtur gjallë në Zeitgeistin aktual.

Nuk nguroj të sjell në vëmendje Oscar Peterson (pianistin legjendar të xhazit) i cili adaptoi këngë tradicionale në performancat e tij. Ai e lakmonte fort vajtjen deri tek kufiri i ruajtjes së ndjenjës emocionale dhe improvizimit. 

HEJZA: Polifonia në vetvete është një art i bashkëjetesës së zërave, një dialog i brendshëm që nuk ka nevojë për dirigjent, por për dëgjim të ndërsjellë. Kur e përballni këtë format të lashtë me strukturat e improvizimit modern, çfarë ndodh me këtë “etikë të vjetër të dëgjimit”? A e ruan muzika juaj këtë frymë bashkë-krijimi, apo e zhvendos në një tjetër dimension? Mund të themi se ju vetë jeni bërë “pikëtakimi” mes dy kohëve, dy ndjeshmërive, dy botëve? 

EDA ZARI: Pyetje me vend! Ja me pak fjalë. Ajo etikë e vjetër e të dëgjuarit ashtu si bëhej mot moti kur i urti tregonte “na ishte njëherë” për të ardhur tek morali, ajo gjendet dhe në xhaz. Është e njëjta gjë. Dëgjim - përgjigje. Kjo është muzika. Polifonia nuk ka dirigjent. Xhazi po ashtu. Këngëtarët dëgjojnë njëri-tjetrin. Ashtu si xhazistët. Madje sot, ka marr një tjetër dimension. Të dyja janë një. Botë e vjetër - botë e re. Nuk ka dy botë. Ka një. Një bisedë. Dhe unë jam thjesht një zë në atë bisedë. Një pikëtakim siç e quani ju, po.  Mirëpo, pikëtakimi nuk është gjithçka. Është vetëm një moment. Pastaj shkon. Vazhdon. Dhe kënga duhet të vazhdojë të luhet, jo të rrijë në konservë!   

HEJZA: Për shumëkënd, përballja me traditën sjell një lloj frike: mos u dukemi të vjetruar, mos ngatërrojmë risinë me tradhtinë ndaj rrënjës. A e keni ndjerë ndonjëherë këtë tension si grua artiste shqiptare në diasporë, mes besnikërisë ndaj traditës dhe nevojës për të qenë e lirë artistikisht? A është kjo për Ju një barrë, një privilegj, apo një akt i natyrshëm që ndodh vetvetiu në shpirtin e një artisti të vërtetë? 

Eda Zari: Unë e shoh veten thjesht si njeri - si një qenie krijuese, jo me patjetër si. "Grua -artiste -shqiptare"… këto janë etiketa të tregut; ato nuk janë thelbi i asaj që jam. Frika? Nuk ka vend për frikë. Frika nga tradhtia ndaj rrënjës dhe nevoja për të qenë artistikisht e lirë nuk është një dilemë që i përket vetëm artistëve të diasporës, por një pyetje thelbësore me të cilën përballen besoj të gjithë krijuesit, pavarësisht ku jetojnë. 

Tradita, një kufi i padukshëm? Nuk ka kufij. Ka vetëm muzikë. Ose e ke, ose s’e ke. Ky tension për të cilin flisni… nuk është barrë. Nuk është as privilegj. Është vetëm një udhëtim. Ti merr atë që ke, nga historia jote, nga gjaku yt, nga muzika që ke dëgjuar. Për mua, kjo dilemë mes besnikërisë ndaj traditës dhe nevojës për të qenë e lirë artistikisht është një proces i vazhdueshëm i vetë-përcaktimit, i formuar nga një udhëtim i gjatë dhe i pasur muzikor.  Rrugëtimi im fillon me kabatë e Çobanit dhe këngët që këndonte gjyshi im Mane Lela (njëra prej tyre “Tanë moj Tanë” - kush e di?), pastaj në fillore - mu bënë havale këngët e pionierëve si “Pushka ime shoqja më besnike” - absurde por e vërtetë! Me 9 vjeç vdisja të dëgjoja Big Band-et e xhazit dhe ja dilja të mbaja zërin e dytë kur Doris Day këndonte “Que Sera, Sera” (Whatever Will Be, Will Be). Me 11 vjeç përballem me botën operistike – ime motër më merr në TOB´i – për herë të parë shoh “La Traviata”. Në moshën 12- vjeçare, kuptova se zëri im impostohej vetvetiu, duke e ndjerë atë të rezononte e të vibronte në të gjitha zgavrat e kokës sime. Ky zbulim instiktiv i Passaggio - kalimi i lirë nga rregjistri i gjoksit në atë të kokës - ishte pika kyçe ku intuita ime u bë teknikë. E ndjeja si një urë, si një derë që hapej. Askush nuk më tha: "duhet të bësh kështu apo ashtu". Thjesht zëri im po më tregonte se ku ishte vendi i tij më i lirë, më i fortë, dhe më i sinqertë. Kështu po mësonim të punonim së bashku: unë si mendja, dhe zëri si banori i ri i shpirtit tim. Dhe kjo ndjesi e kontrollit të brendshëm, kjo lëvizje e lirë, është arsyeja pse e dija që po bëja gjënë e duhur. Qysh në fëmijëri dashuroja pafundësisht muzikën xhaz dhe atë filmit e kështu mund të vazhdoja pa fund deri tek - e Imja sot. Në vitin 2014 guxoj të prek muzikën bizantine. 

Çfarë dua të them? Kjo larmishmëri nuk është thjesht një listë ndikimesh, por një strukturë e pasur e brendshme që më jep mundësinë për të parë çdo zhanër nga një këndvështrim i ri. Mirëpo, teksa përmendni tension - rasti i monopolizimit të muzikës bizantine ishte ajo ç’ka më tensionoi. Nuk ishte thjesht një debat artistik, por një sfidë filozofike ndaj idesë së pronësisë kulturore. A mundet një traditë të bëhet "pronë" e dikujt, apo është ajo një trashëgimi universale që i përket të gjithëve? Kjo përballje më ka mësuar se muzika nuk është një “David” prej mermeri i palëvizshëm, por një lumë. Ajo duhet të jetë e lirë të gjejë rrugën e saj, edhe nëse kjo do të thotë të dali nga muret fetare apo laboratorët askete. Prandaj, unë nuk zgjedh mes dy botëve, por dua të lidh ura. E pranoj trashëgiminë, por nuk pranoj kufizimet. Rrënjët e mia nuk janë një zinxhir, por një spirancë – ja po themi është një lloj burrërie artistike, ku nuk bëhet fjalë për të ndjekur rregulla, por për të dëgjuar zërin e brendshëm që udhëheq drejt gjithë asaj që është tingull dhe qarkullon në gjuhën dhe rrënjët tona.   

HEJZA: Në një botë që nxiton pas zhurmës, pamjes dhe konsumit të menjëhershëm, arti që kërkon ndjeshmëri dhe përqendrim duket gjithnjë e më shumë si një “kohë jashtë mode”. Muzika juaj, zonja Zari, që kërkon dëgjim të thellë dhe ritëm të brendshëm, përbën një akt qëndrese ndaj kësaj klime të përshpejtuar. Si arrin një artiste si ju të ruajë këtë “kohë të ngadaltë” në mes të një epoke që kërkon vetëm prani dhe ekspozim? Dhe cili është çmimi i kësaj besnikërie ndaj shpirtit, kur tregu shpesh kërkon vetëm formë? 

EDA ZARI: Në rregull, e kuptoj. Është çështje shtigjesh - flasim përtej lules, për të vërtetën e vështirë që një artist duhet të dëgjohet. Nuk bëhet fjalë për "kohë të ngadaltë" apo "shpirt" kundër "formës". E dëgjoj shpesh këtë pyetje. Dhe jam lodhur duke dëgjuar përgjigje romantike, qoftë nga kolegët, qoftë nëpër rrethet “elitare” apo edhe përgjigjet ndaj vetes. E vërteta është se nuk bëhet fjalë për qëndresë, por për zgjuarsi.

Për pak, le t'i lëmë mënjanë mitet. Roli im, si krijuese, nuk është të ngre flamurin e "moskomercialitetit". Muzika, krijimtaria, pavarësisht nga thellësia, vdes në sirtar kur nuk i bën disa hyzmete të tjera. Dhe kjo ka qenë e vërtetë në çdo kohë, jo vetëm në epokën e klikimeve. Të mendosh se një ideal mjafton vetëm sepse është i "pastër" është vetëvrasje artistike. Është naivitet. Babai im dikur e ka thënë aq mirë kur debatohej në TV rreth kësaj teme: "Po po, por ata po dalin, rrini ju." Teksa e mendoj sot, ky nuk është cinizëm, por pragmatizëm i pastër. Është këshilla më e esëllt që një artist mund të marrë. Vepra e një artisti fiton vlerë jo vetëm - por edhe, kur ajo ndahet me publikun. A nuk është më thelbësore të sigurosh që vepra jote të shihet - dëgjohet, sesa të mbetet e izoluar po e kyçur në sirtar?  Është thelbi i një mentaliteti që artistë si Frank Zappa apo Miles Davis e përsosën në Amerikë. Ata nuk ishin viktima të tregut, por mjeshtra të tij. Ata e kuptuan se për të bërë artin e tyre "jashtë" rregullave, duhet të ishe "brenda" rregullave të lojës komerciale. Ndryshe thënë: Ti nuk ulesh në fund të autobusit; ti blen autobusin. Analogjia e "blerjes së autobusit" nuk duhet kuptuar vetëm në sensin e të paturit para, por si blerje e kontrollit, zotërimin e sistemit të marketingut, shpërndarjes, si dhe përvetësimi i rregullave te lojës. Nëse nuk i dalim për zot krijimtarisë sonë kush do e bëj për ne?  Pra, shkojmë te thelbi - çmimi i besnikërisë ndaj shpirtit nuk është të heqësh dorë nga tregu. Përkundrazi. Çmimi është të mësosh ta luash lojën po aq mirë sa menaxherët dhe prodhuesit e produktit komercial. Është të kuptosh se arti, muzika e mirë, ajo që kërkon dëgjim të thellë, ka nevojë për një platformë të fortë. Dhe ajo platformë ndërtohet me mend e me fiqir, me strategji si “trimi i mirë me shokë shumë” dhe me punë të palodhur. Nëse nuk duam të jemi pjesë e komercializmit dhe zhurmës, bëhu një artist që di ta luajë këtë lojë po aq mirë. Të qëndrosh i heshtur dhe të presësh që dikush të të zbulojë nuk është një akt pastërtie, por një vendim për t'u lënë në harresë. Muzika është një dialog, dhe një dialog kërkon dy palë: atë që flet dhe atë që dëgjon. 

HEJZA: Polifonia shqiptare është një nga format më të pasura të bashkë-krijimit vokal në botë, një art ku askush nuk dominon, por të gjithë bashkë-ndërtojnë tingullin. Në këtë kuptim, ajo mund të shihet si një metaforë e fuqishme për një etikë artistike e sociale, ku bashkëpunimi dhe respekti për kolektivin tejkalojnë egon individuale. Në botën e sotme, ku shpesh dominon individualizmi dhe konkurrenca, sa fryma e këtij arti kolektiv nga trashëgimia shqiptare ndikon në mënyrën se si Ju e kuptoni dhe përjetoni artin dhe muzikën? 

EDA ZARI: Polifonia shqiptare, po me patjetër! Por polifonia është një koncept muzikor universal dhe nuk është vetëm një pasuri shqiptare. Polifonia jonë është pjesë e një familjeje më të gjerë muzikore që dëshmon nevojën universale të njeriut për të krijuar dhe për të jetuar tok në harmoni. Meqë jemi tek polifonia; e vërteta qëndron te rrjedha, jo te burimi i veçuar. Zëri solistik me timbrin e tij unik, intonacionin dhe karakterin, është një vlerë në vetvete. Por, kur ky zë kombinohet me të tjerë, lind një dimension i ri. Është ritmi, fryma e një historie më të madhe. Ti dëgjon zërat, por nuk dëgjon një solist. Është një tingull kolektiv. Një melodi e pastër pa ego. Nëse arti ynë është një partiturë, egoja është nota e gabuar. Ajo krijon disonancë. Ajo shkatërron harmoninë. Polifonia e shkrin atë notë, e bën pjesë të një akordi që nuk është as i imi, as i yti. Është thjesht´ yni. Nuk ka asnjë dilemë. Muzika dhe arti nuk janë një garë. Ato janë ndërtime. Një kompozim i  madh, një moment i përsosur xhazi, nuk është rezultat i një zëri të vetëm, por i shumë zërave që punojnë bashkë. Arti kolektiv nuk është një metaforë. Muzika është themeli. 

HEJZA: Çdo artist i vërtetë mbart një dilemë: të qëndrojë në rrënjë apo të shpërthejë në degë. A ka ardhur ndonjëherë momenti kur këto rrënjë u janë dukur kufi të patejkalueshëm? Apo, tashmë u janë bërë burim që nuk shterohet kurrë, pavarësisht hapësirave të reja  që eksploroni?

EDA ZARI: Artisti që ndikon dhe inspiron do të thoja – ai eksploron! Në veshët e mi vetëm xhaz-xhaz, folk-folk, po aq klasikë-klasikë, është e pakuptimtë. Më gjej një prej këtyre zhanrave të jetë i “virgjër”!

Të gjitha kanë marrë nga rrënjët. Për mua, muzika është një qenie e gjallë. Nuk synoj asgjë më pak se sa të merrem me ruajtjen e traditës, por duke riinterpretuar rrënjën. Ndaj mendoj se rrënjët mund të kthehen në një kufi të patejkalueshëm kur një krijues rri vetëm tek suaza e tradicionalistit ose puristit, jo për hatër të muzikës, por sepse ai njeh vetëm atë formë. E kam menduar dhe e kam shprehur në albumin tim Statement me "erëzat e rrënjëve", se thelbi i muzikës nuk është vetëm sipërfaqja, por shija që buron nga thellësia e tokës. Unë nuk mund të krijoj një erë të re pa njohur shijen e tokës ku jam rritur. Them se Albumet “Toka Incognita” dhe "Entropy" me troparet bizantine e dëshmojnë këtë. Shpesh krijuesi qëndron para një dileme abuzive: të jetë një arkeolog i identitetit, i zhytur në rrënjët e tij, apo një gjeolog, që kërkon shtresa të reja? Kjo zgjedhje është fallco. 

Rrënjët nuk janë burg, por kujtesë kolektive. Siç do të thot Smetana, lumi i traditës rrjedh, ai ndërton peizazhe të reja. Ai merr kërkesën estetike të epokës së tij dhe e ruan atë, por në një formë të re. Kjo analogji shtrihet edhe në muzikën e xhazit që është prej natyre hibride. Ajo lindi nga bluz´i, nga ritualet e skllevërve, por u zhvillua në një gjuhë universale improvizimi. John Coltrane është një super shembull - ai nuk e braktisi bluz´in; ai e shndërroi atë në një argument metafizik mbi lirinë dhe shpirtin. Pra, rrënjët janë strukturë gramatikore. Ai ndërtoi fjali të reja, duke i dhënë zë të vjetrës në një formë të re. Ky nuk është një konflikt, por një simbiozë krijuese. Kur një artist i kupton të dyja, ai mund të krijojë një vepër që është njëkohësisht unike dhe universale. 

HEJZA: Zëri nuk është thjesht një instrument teknik, ai është pasqyrimi më i drejtpërdrejtë i botës së brendshme, një urë mes shpirtit dhe hapësirës që na rrethon, një dritare e brendshme përmes së cilës njeriu del drejt botës dhe e thërret atë brenda vetes. Në këtë udhëtim intim dhe shpirtëror me zërin tuaj, cila ka qenë marrëdhënia më thelbësore që keni ndërtuar? Ky zë a ka qenë gjithnjë aleat besnik që ju ndihmon të shprehni të pathënat dhe të paqartat e shpirtit, apo ndonjëherë e shihni si një reflektim të vështirë, një sfidë që kërkon përballje dhe vetëdije të thellë? Si e kuptoni rolin e zërit si bashkudhëtar në rrugëtimin tuaj artistik dhe njerëzor? 

EDA ZARI: Përpara se të këndojë, trupi im bëhet një instrument i tërë. Muskujt e frymëmarrjes, diafragma, dhe kordat përgatiten për të lëshuar një valë të brendshme. Kjo është një përgatitje, shpesh e pavetëdijshme, ku trupi fizikisht përgatitet të bëhet një kanal abstrakt deri diku. Në konservator të Këlnit, profesoresha ime e kantos Natalie U. Kock, përtej kantos dhe formave teknike vokale, ligjëronte edhe mbi aspektin filozofik të zërit. Ajo i referohej Platonit. Ai e shihte muzikën dhe zërin si një mjet për të edukuar shpirtin. Për të, zëri ishte një burim që ndikonte drejtpërdrejt në karakterin e njeriut, duke e bërë atë më të drejtë ose më të korruptuar. Në këtë kuptim, zëri është një instrument etik por dhe moral.  Për të njëjtën arsye them se zëri është një mikrokozmos i shpirtit dhe mua me patjetër më shërben si aleat për të shprehur të pathënat, apo të transmetoj sfidat që i krijon tradita, apo të bëj vetë traditën në një melodi të kuptueshme. Po të vërejmë shenjat dhe kuptimet, do të thosha se zëri i artistëve si Cesária Évora, Mercedes Sosa, Billie Holiday, Ella, Montserrat Caballé, Amália Rodrigues, Renata Tebaldi, Mentor Xhemali, Myslym Lela, nuk janë thjesht emetim tingulli, por një "laborator semiotik" ku ndërthuren histori, identitete dhe emocione të pafundme.

Këto zëra, në një mënyrë të thellë, shërbejnë si dëshmi e një trashëgimie të ndërlikuar, një mozaik ku shkrihen kultura, dhimbje dhe rezistencë personale. Një tjetër shembull është vepra “Vocalise” e Rahmaninovit, siç interpretohet me aq gjenialitet nga Anna Moffo. Përtej veprës muzikore, “Vocalise” ajo është një analizë e thellë e rolit të zërit në mungesë të fjalës. Kjo vepër sfidon premisën e komunikimit verbal dhe e ngre zërin në një nivel tjetër, atë të sublimitetit të heshtur. Ndërkohë që fjala shpesh për mua ndërton murin e kuptimit dhe kufizon emocionin, “Vocalise” është një "film i tingullit" ku narracioni krijohet nga lëvizjet e buta dhe të papërkulshme të zërit. Mungesë e fjalës është një leksion i vërtetë, një liri absolute që i jep zërit fuqinë të jetë thjesht një instrument i ndjenjave. E nënvizoj - për mua zëri e shndërron "mungesën" në një prani të plotë. Moffo nuk këndon një histori, por ndërton një hapësirë ku legatoja lidh momente të trishtimit dhe fermata pezullon kohën në një moment melankolie. Ky zë bëhet poezi pa vargje, narrativë pa personazhe, një reflektim i thjeshtë i gjendjes njerëzore. Mirëpo, ka momente kur zëri është një reflektim i vështirë, një sfidë që kërkon një përballje. Ai shfaqet si një alter ego pra "një unë tjetër" ose "një unë i dytë" që ekspozon pasiguritë, duke më detyruar të rritem dhe të mësoj nga vetja. Në këtë dualitet, zëri është qoftë si një mik i ngushtë, qoftë si një mësues me thupër.

Por, marrëdhënia me zërin kuptohet përmes dy dimensioneve kryesore: zëri që këndon (ose tingëllon) dhe zëri që komunikon me fjalë. Wittgenstein shprehej se "kufijtë e gjuhës sime janë kufijtë e botës sime." Kjo nënkupton që përmes fjalës ne ndërtojmë dhe kufizojmë realitetin tonë. Shpesh, fjala mund të plagosë, jo vetëm nga përmbajtja e saj, por edhe nga ngjyra, tonaliteti dhe qëllimi me të cilin thuhet. Një fjalë e vetme mund të ndezë një zjarr urrejtjeje ose të ofrojë ngushëllim të thellë. Duke i parë këto dy pozicione, shohim se zëri nuk është asnjëherë thjesht një mjet, por një refleksion i thellë i ekzistencës. A jemi ne gjithmonë të ndërgjegjshëm për fuqinë e zërit tonë, qoftë kur ai këndon apo kur flet?  Rasti i Billie Holiday për mua është një dëshmi e tjetërsimit, një dokument vokal i dhimbjes dhe padrejtësisë. Zëri i saj nuk ishte i përsosur teknikisht, por ishte autentik deri në palcë. Sipas meje, ajo përdori artin e saj si një "kundër-kujtim", duke e transformuar historinë e dhunshme të zezakëve në Amerikë në një gjuhë universale të dhembshurisë dhe dinjitetit. Zëri i saj ishte një akt politik dhe, njëkohësisht, një akt personal që thotë: "Kjo jam unë, kjo është historia ime, dhe nuk do të hesht." Me këtë pretendim dua që zëri im poaq të vazhdojë të kërkojë dhe të ecë, për të qenë një “tekst i hapur", një opus në vazhdim ku çdo notë dhe çdo fjalë krijon kuptim. Në këtë pikë së bashku me dy koleget dhe miket e mia Elina Duni dhe Linda Rukaj duket se jemi në të njëjtin ishull: Ajo që këto krijuese bëjnë është të ndërtojnë dhe të shkojnë përtej thjeshtësisë së tingullit, duke ndërtuar një arkitekturë të ndërlikuar të ndjenjave, tingullit, fjalës dhe kujtesës. A nuk është ky thelbi i artit, të shndërrosh një gjendje të brendshme në një formë të kuptueshme, edhe nëse ajo është thellësisht personale?   

HEJZA: Emigrimi nuk është vetëm një lëvizje në hapësirë, por një zhvendosje e thellë në ndjeshmëri. Shpesh, ata që largohen (sidomos artistët, krijuesit), e kërkojnë një atdhe jo më në hartë, por në ndjenjë: në gjuhën e trupit, të kujtesës, të artit. Në këtë udhëtim të dyfishtë, fizik dhe shpirtëror, a është bërë muzika për Ju një lloj atdheu tjetër, më i qëndrueshëm se çdo vend gjeografik? Dhe nëse po, çfarë gjuhe flet ky atdhe që jeton brenda zërit tuaj, është një gjuhë kujtese, malli, rezistence apo transformimi?

EDA ZARI: Emigrimi... Ah, migrimi është si të heqësh koren nga plaga e të vendosësh sipër një tatuazh të ri mbi mishin e gjallë. Mirëpo, kjo tregon se emigrimi nuk është një zhdukje, por një transformim me trashëgimi: Ti ke marrë inicialet e vjetra (identitetin dhe atdheun origjinal) dhe i ke përdorur si themeli i tatuazhit të ri (identitetin e ri). Edhe pse mund të mendosh se ke fshirë gjurmët e vjetra duke krijuar një imazh tjetër, e vërteta është se thelbi i së kaluarës ekziston i koduar nën lëkurë, duke e bërë identitetin e ri një rilindje të bazuar në kujtesë, jo një fshirje totale. 

Para pak ditësh u ndodha në Arles (në jug të Francës) ku vizitova klinikën ku u trajtua Van Gogh, sot një qëndër kulturore - “Espace”. Qëndrova në oborrin me muret e verdha dhe harqet blu – një peizazh që ai vetë e pikturoi – më rikujtoi ironinë dhe forcën e tij të jashtëzakonshme. E ndjeva fort peshën e pyetjes mbi emigracionin, shkëputjes, zhvendosjes për nevojën e një rilindjeje shpirtërore artistike. Ky çast u kthye në një grishje mendimesh thelbësore. Në Arlen, Van Gogh jo vetëm që punoi në mënyrë të ethshme, por erdhi me një ëndërr të madhe: të krijonte një koloni artistësh – një lloj "Shtëpie të Verdhë" shpirtërore dhe fizike për artin e ri. Megjithë gjendjen e tij mentale të trazuar, ai kishte një vizion të qartë dhe dëshirë të zjarrtë për të ndërtuar një qendër artistike në Jug. Shtëpia e Verdhë ishte pika zero e kësaj ëndrre të madhe. Kjo më shtyu të gjej një analogji mes tij dhe meje, si artiste, si grua dhe si njeri në një vend të huaj.

Ideja e emigracionit si kërkim për "pikën zero" artistike, ashtu si Van Gogh që la Parisin për të ardhur në Arles dhe për të krijuar një ambient të ri për artin (Shtëpinë e Verdhë), edhe unë u zhvendosa nga Rruga e Kavajës, nga Tirana në një ambient të ri jetësor dhe artistik. Për mua, ardhja në një vend të ri ishte lëvizja drejt pikës ku unë mund të formësoja të gjithë "filmin e mendjes sime" dhe të zhvilloj vizionin tim artistik, larg kufizimeve dhe diktaturës të mjedisit të mëparshëm. Mirëpo, emigrimi nuk është vetëm një zhvendosje në hartë. Është një arratisje, një lëvizje e thellë brenda shpirtit, një kërkim për një atdhe që nuk ta merr dot asnjë luftë e asnjë ligj. 

Për mua, muzika nuk është bërë një "lloj" atdheu tjetër. Ajo është atdheu. Është ai shtrati i vjetër, i fortë, që e gjej kudo ku shkoj, në çdo skenë, në çdo natë të vetmuar. Gjithçka tjetër mund të shëmbet: strukturat e botës së jashtme, besnikëria njerëzore, vendet e caktuara në hartë. Por zëri – ai është gjeografia e vetme shpirtërore që mbetet. Ai përbën boshtin e palëvizshëm të ekzistencës sime, aty ku shpirti gjithmonë gjen rrugën drejt të urtës, të mirës, të këndshmes dhe kurimit. Zëri jeton brenda zërit tim, që flet disa gjuhë në të njëjtën kohë, si një bisedë me zotin natën vonë: është gjuha e kujtesës. Kjo është gjuha e aromës së shtëpisë që nuk e harron. Kur këndoj, nuk shoh vetëm skenën, por shoh rrugët e vjetra, fytyrat që i kam humbur. Kujtesa nuk është mallëngjim, është lënda e parë nga e cila rindërtoj veten.

Ah, pastaj është gjuha e mallit – Saudadi. Malli është melodia më e trishtë, por edhe më e vërteta. Është zëri i asaj që le pas dhe e di që nuk kthehet më. Por e dini? Malli bëhet rezistencë kur arrin t'i kthesh plagët në art. Por më e çmuara është gjuha e transformimit, metamorfoza. Kjo është akoma më e rëndësishme. Në Tiranën time – tek rruga Kavajës, 21 dhjetori, isha vetëm një vajzë e vogël, me ëndrra, me kokën mbushur plot “filma-mendjeje”. Por në atdheun e muzikës, unë u bëra ajo që jam. Gjuha e zërit tim ma transformon errësirën e migrimit në një dritë farfuri që dua të përhap te të gjithë, po aq dhe te vetja. Kjo është gjuha e triumfit – triumfi që fiton një shpirt kur nuk kishte asgjë tjetër veç zërit. Dhe, në fund, çfarë më duhet një vend gjeografik kur kam zërin? Ai është pasaporta ime, flamuri im, dhe vendi ku unë gjithmonë ndjehem e gjallë për të dhënë dashuri ashtu si të tjerët që mund të kenë gjetur me patjetër një atdhe të mendimit, filozofisë, filmit, biznesit brenda vetes!   

HEJZA: Në art ka gjithmonë një akt rebelimi, kundër harresës, kundër heshtjes, kundër mesatares. Cili ka qenë rebelimi Juaj më i thellë në jetë dhe në art? Dhe, a ndodhin ndonjëherë këto dy rebelime njëkohësisht?

EDA ZARI: Them se nuk ka rëndësi aq shumë se për çfarë ne rebelohemi, por si ky rebelim manifestohet si një mesazh që i shërben shoqërisë, linjës së jetës sonë – dhe po ashtu, krijimtarisë sonë. Për dikë si unë, e zhytur në muzikë, kulturë dhe trashëgimi, rebelimi më i thellë nuk është kurrë dalja me shpatë në brez kundër "sistemit".

Rebelimi im ka qenë kundër fshirjes, harresës, kundër thjeshtëzimit të së vërtetës dhe kundër aprovimit të së lehtës. Ka qenë dëshira për të mbrojtur dhe ringritur vlerën e thellë të trashëgimisë, artit dhe muzikës, aty ku të tjerët shohin vetëm fragmente të vjetra, heshtje ose rrënoja. Kjo dëshirë merr disa forma. Ndërsa rebelimi kundër mesatares intelektuale (një rebelim personal) nuk është një akt arrogance, por një akt detyrimi. Të krijosh, të mendosh dhe të kërkosh me ndërlikueshmëri të madhe në një epokë ku lakmohet muzika me dy akorde (soundbites) dhe repeticione të lehta, është rebelim individual, një zgjedhje personale. Është refuzimi për të pranuar se bota mund të shpjegohet me dy fjalë, dy tone dhe një formë. Kjo është varfëri. Ndërsa rebelimi, sidomos kundër harresës – amnesisë, kjo nuk është aspak personale, është një thirrje sfiduese ndaj dy forcave dominuese të epokës sonë. Dëgjuesin, veçanërisht brezin e ri, e ftoj të hyj thellë, jo vetëm në muzikë, por në mesazhet e harruara të kulturës që kemi lënë pas. Në konferenca kulturore, muzikologjike dhe artistike si dhe shumë festivale ndërkombëtare, kam vëzhguar te francezët, britanikët apo amerikanët - nevoja për të qenë prezent me traditën dhe rrënjët e tyre. Kjo jo vetëm për hatër të marketingut kulturor; ky është një akt i vetë-konfirmimit ekzistencial.

Ky nuk është thjesht një shqetësim për ruajtjen e traditës, por për ndërtimin e domethënies në një botë të shpejtë, homogjenizuese. Në fund të fundit: të jesh i përfaqësuar do të thotë të sjellësh veten (muzikën, kulturën) me vetëdije në tryezën e diskutimit global, duke dëshmuar se e kaluara jote është e vlefshme për të ardhmen. Bie fjala, "Entropy" është rebelimi im i qartë. Është një refuzim për të pranuar se muzika bizantine me troparet e përkthyera nga Fan Noli është një relike e vdekur. Përkundrazi, është një thirrje për të kuptuar se ky thesar kombëtar nuk ka humbur; ai është gjithmonë i pranishëm dhe i koduar brenda gjuhës sonë shpirtërore dhe tingullore. Më duhet t'i kthehem shpesh kësaj trashëgimie, sepse aty qëndron pesha dhe thellësia që i mungon kulturës së shpejtë.

Pyetjes nëse ndodh rebelimi apo refuzimi i njëkohshëm mes jetës dhe artit? Po, kjo ndodh njëkohësisht – dhe duhet të ndodhë. Kundërshtimi është i njëkohshëm, sepse nuk mund të flasësh me thellësi në art, nëse nuk ke jetuar me thellësi në rebelim. Arti im bëhet zëri i asaj që refuzoj të lejoj të vdesë. Dhe ky rebelim, ky zë thelbësor, është ajo që më jep mua si krijuese prezencë dhe peshë përballë zhurmës shkrirëse të globalizmit. Ky është misioni. Në fund, rebelimi më i madh i njeriut të kultivuar është të vazhdojë të bëjë pyetje të vështira në një botë që dëshiron vetëm përgjigje të menjëhershme. Kjo është rezistenca që ia vlen. Dikush mund të mos jetë dakord por kompleksiteti është forma më e lartë e rebelimit sot. 

HEJZA: Arti, në fund të fundit, nuk i përket më krijuesit, ai shndërrohet në një entitet që lëviz lirshëm mes shpirtrave të tjerë, duke u bërë jehonë, dritë dhe ndjesi në botën e të tjerëve. Kur zëri Juaj prek ndjenjat më të brendshme të dikujt, kur ngjall lotët e qartësisë, ndez flakën e shpresës apo ndryshon heshtjen e përditshmërisë, si e ndjeni veten në atë moment? A është kjo ajo çka do të thotë të ekzistosh vërtet si artist: të jesh një urë ndërmjet brendësisë tuaj dhe një pafundësie njerëzore që tejkalon çd o formë dhe kohë? A ndjeni se në ato çaste arti humbet pronësinë tuaj, për t’u bërë një frymë e lirë që jeton përtej çdo kufiri, duke sjellë dritë në terrin e përvojës njerëzore? 

EDA ZARI: Kur ndjej se zëri im prek dikë thellë, kur shkakton lotë apo ngjall shpresë, ndjej se arti ka humbur pronësinë time. Në atë moment, unë nuk jam më krijuesja, por vetëm një dëshmitare e asaj që po ndodh. Kjo është ajo që do të thotë të ekzistosh vërtet si artist: të jesh një urë ndërmjet brendësisë tënde dhe një pafundësie njerëzore. Në ato çaste, arti tregon se nuk i përket askujt dhe i përket të gjithëve. Kur zëri godet, kur e prish heshtjen dhe hap atë vrimë, atë lot qartësie te dikush, atëherë puna është bërë. Kënga është e tyre, është për ata. Është si fryma, si një notë e mbajtur nën korrent, që më në fund largohet. Ajo shkon dhe bëhet entitet, bëhet jehonë brenda atij tjetrit. Unë jam vetëm kanali që e lejoi atë të dilte. Kur e shoh se ka prekur shpirtin, ndjej vetëm mungesën. Dhe kjo është provë se është bërë diçka e vërtetë. Është bërë art i pastër. Për çfarë i duhet artistit të rrijë në skenë pas kodës finale? 

Ky është shpërblimi. Ajo që ndjej është e thjeshtë: Unë kam bërë punën time. Arti nuk është për të shfaqur veten; është për të zhveshur shpirtin dhe për t'i kujtuar tjetrit se nuk është vetëm në këtë luftë. Në atë moment, çdo vuajtje, çdo betejë, merr kuptim. Dhe ajo ndjenjë.. . ajo vlen më shumë se çdo duartrokitje në botë.

Zëri im është marrëveshja ime me jetën!

Arlen, shtator, 2025

Post Scriptum: 

Për të transformuar këtë intervistë në një urë të vërtetë për lexuesit, do të më bëhej qejfi që lexuesit të orientoheshin qartë drejt punës sime krijuese duke vendosur lidhje me kanalin tim në YouTube (Eda Zari), rrjetet e mia sociale, platformat e distribucionit dixhital të muzikës sime dhe faqen time të internetit www.eda-zari.com. Në këta faqe, ju mund të gjeni projektet, albumet, iniciativat, artikuj, fotografi dhe blogun tim me artikuj mbi kulturën dhe projektet.  Kam kënaqësinë t´ju ftoj të ndiqni podcast-in tim "Muzika Kultura dhe Kujtesa" ("Music Culture and Memory") në Spotify dhe YouTube. Do të ishte e mrekullueshme që lexuesi të orientohej veçanërisht te episodi mbi 10 kolonat zanore të muzikës së filmave, i cili analizon në mënyrë unike muzikën e Hollivudit përkrah asaj të kompozitorëve shqiptarë.  Për dashamirët e përvojës haptike të muzikës, ju ftoj të ndiqni udhëtimin e albumit  të parë dhe të vetëm shqiptar "Palimpsest" në formatin dopjo vinil (disk LP) në ngjyrë oqeanike 180 g, në një edicion të limituar. Dëshiroj po aq të informoj lexuesin rreth angazhimit tim si bartëse e kulturës. Kam nderin t'ju informoj mbi veprimtarinë e Fondacionit "KULT 360", të cilin e themeluam së fundmi. Puna jonë i dedikohet trashëgimisë kulturore jomateriale. Ne fokusohemi te artistët shqiptarë dhe diasporë, duke i vendosur ata në dialog ndërkulturor dhe duke sjellë të drejtën që çdo individ dhe komunitet të jetë pjesë interaktive e kulturës shqiptare. Shpesh pyes veten: Cili është funksioni real i artit në një shoqëri që aspiron drejt demokracisë?

Puna jonë - ajo e kolegëve, e imja dhe e komuniteteve me të cilat bashkëpunojmë - synon të thyejë atë që është bërë një dogmë e shpejtë e modernitetit: ndarja e artit nga detyra shoqërore. Ne kërkojmë të manifestojmë një imazh të Shqipërisë ku kultura funksionon si provë e gjallë e pjekurisë demokratike. Kjo arrihet duke bërë që arti të ndihmojë artin, artistët, njerëzit, dhe më thelbësore, komunitetet e harruara. Sepse, çdo shoqëri matet nga mënyra sesi ajo i trajton margjinat e saj. Kjo është një kërkesë e ndërgjegjshme e qytetarisë. Kur ne përcjellim historinë e vendit - lumenjtë, fushat, malet - përmes këngës, festivaleve, baletit, librit dhe traditave, ne nuk jemi duke bërë vetëm turizëm kulturor. Ne jemi duke treguar potencialin tonë ekzistencial: aftësinë tonë për të festuar jetën. Ne marrim trashëgiminë, atë material të vjetër dhe e veshim me ritmin tonë, duke i dhënë kuptim dhe rezonancë në këtë botë kaotike dhe të zhurmshme. Kjo është përgjigjja jonë praktike ndaj pyetjes:

"Si mund të jetojmë ne, këtu dhe tani, në mënyrë të ndërgjegjshme dhe dinjitoze?" Dhe përgjigja është se ne e bëjmë këtë duke bërë që kultura të jetë e lirë, e përfshirë dhe një forcë aktive në favor të drejtësisë.    

Kjo intervistë është publikuar tek Revista "HEJZA" 31.10.2025