Arti i të kërkuarit falje! Kur Umberto Eco "argëtoheshe"... Nga Eda Zari

Kur Umberto Eco "argëtoheshe" me inflacionin e vonuar tët´ kërkuarit falje.

Jo çdokush mund të vëzhgojë mprehtazi, të tematizojë apo të shkruaj rreth shenjave të absurditetit të shoqërisë, politikës dhe kulturës më mirë se Umberto Eco.

Sot - në motin që po përjetojmë, duket sikur Eco na thërret nga - Përtej - për t´na kujtuar ca sende që do vazhdojnë të kenë pasoja për shoqërinë tonë. Eco na servir në tabaka trushpëlarjen, budallepsjen e tepruar që ka pësuar njeriu, artificialitetin social, sjelljet pseudo korrekte politike, dhe natyrisht - fikjen e siguresës së arsyes duke e zëvëndësuar atë me virtualitetin dixhital dhe histerinë mediatike.

Rilexoja sërisht sot librin e Eco-s "Papa Satàn"(1) - dhe pikërisht esenë - "Kërkohet falje". Semiotika e Eco-s nis të rrëfej me humor shenjat e artit dhe të modës së tët kërkuarit falje - sepse sot kur kërkon falje të vogla, për mëkate të mëdha, ke shancin të kërkosh nga e para falje shabllone për mëkate omnipotente. Po pasojat?

"Papa ka kërkuar falje ndaj persekutimit që i është bër Galileo Galileit." - shkruan Eco.

Cili është në të vërtetë kuptimi dhe qëllimi i kërkimit publikisht - falje?

"Pse Papa - Johannes Paul II´të - i kërkon falje Galileos? Ajo ç´ka absolutisht shihet e domosdoshme është hulumtimi me imtësi i dosjeve për të gjithë njerëzit pak a shumë të shquar - nuk i dihet kurrë se kur mund t'ju nevojiten."- kështu Eco.

"Po për Vietnamin kush duhet të kërkojë falje? Obama? Kerri? Një nga Kenedi-t?

Dhe kush për ekzekutimin e Romanovëve në 1917? Nuk ka dyshim, sepse i vetmi trashëgimtar besnik dhe legjitim i leninizmit dhe stalinizmit është Putini. Por ka raste më të sikletshme.

Kush kërkon falje për Ptolemeun, i cili është në fund të fundit përgjegjës për dënimin e Galileos?

Nëse ai vërtet do të kishte lindur, siç thuhet, në Ptolemais Hermii - në provincën libiane të Kyrenaikasë, do të duhej të ishte Gadafi. Por nëse ai ka lindur në Aleksandri atëherë qeverisë egjiptiane - Mubarakut - i duhet të kërkojë falje.

Kush po kërkon falje për kampet e përqendrimit?

Të vetmit trashëgimtarë të gjallë të nazizmit janë lëvizjet e ndryshme neo-naziste dhe ata nuk janë saktësisht të gatshëm të kërkojnë falje, në fakt ata do ta bënin atë përsëri nëse do të kishin mundësi." (Papa Satàn)

"Të kërkosh falje nuk është sinonim dobësie, por kontroll dhe fuqi, do të thotë kthim i menjëhertë tek arsyeja, duke trullosur ksisoj tjetrin për të dëgjuar."- shkruan Eco në revistën "L´Espresso".

Pikërisht në këto pasazhe eseistike satirike lind pyetja se përse Eco-s i duhet forma romanore për të gjitha këto vështrime të mrekullueshme. Jo më kot Eco shkruante kronika, artikuj dhe esesë për revistën "L'Espresso", e cila u botua në gjermanisht nën titullin "Derrick ose pasioni për mediokritetin". (2)

Rezulton se Eco kishte të drejtë për gjithçka, po, realiteti sot është edhe më i keq. Faktet e shplarjes së trurit, fenomeni i budallepsjes sociale, histeria mediatike, korrektësia artificiale - tani janë publike - por askush nuk i merr më seriozisht.

Ç´na lypet e vërteta kur kemi horoskopët?

(c) Eda Zari, 4.03.2022.

1- Pyetjet dhe përgjigjet e Eco-s përmes librit "Papa Satàn" me nëntitullin "Arti i të kuptuarit të botës" (publikuar në vitin 2016, Milano), pikturojnë radiogafinë e shoqërisë moderne. Libri përbëhet nga ese dhe kronika të ndryshme, që gjallërojnë biseda dhe tema të vyera poaq provokative e që i rrijnë aktualitetit edhe dita sot. Personalisht e shoh këtë libër dhe si një deklaratë dashurie ndaj artit tët´ lexuarit.

2- Nuk ka ndonjë gjë më gjermane se inspektori Derrick. Ai është mishërimi i përsosur i mediokritetit, pështymës dhe karrieristëve të shërbimit civil. Ky vëllim i Ecos është plot parodi dhe sarkazëm inteligjente - libër për çantën personale që e mban pranë në avion apo tren.

(c) Eda Zari, 2022. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

"Me komunistët nuk flitet"! 24 Shkurt 1991 - Vrasja e Artan Lenjës nga Eda Zari

Ditëlindjet tona ishin bri më bri. 21 dhe 22 nëntorin e vitit 1989 e festuam në shtëpinë time, duke vallëzuar të gjithë me dritë fikur - nën tingujt e këngës "Ella, elle l'a", që vinte nga një kasete BASF Ferrochrom. Nga fundi i dhomës Tani thërriste: "S´keni ndonjë AC/DC?"…

Djali i hallës sime, Bukuries, Artani, kish pak minuta që kish hyrë në pranverën e tij të nëntëmbëdhjetë, ndërsa unë të 18-tat e mija. Matildës (motrës së Artanit - vajzës së hallës, motër poaq për mua), teksa kërcenim hareshëm, i qaja hallin se po "plakeshim"!

Ishte festa jonë e fundit që na bëri bashkë!

Kur humbasim një të shtrenjtë të familjes, kur humb vëllain, vdes një pjesë e gjithë fëmijërisë. Vllamotra - nuk ekziston më ashtu si më parë sepse me vdekjen, përfundon për të gjithë ekzistenca fizike, tokësore - s´ka më biseda, s´ka më ecje sëbashku, as të qeshura në plazhe, shaka - as lot të përbashkëta ballë një filmi në kinema. S´do ketë ditëlindje me qirinj gazmor ashtu si ai nëntor i 89-tës. Me vdekjen mbaron "çifti" vëllamotër - Përjetë.

Ndodhesha tashmë në Gjermani, kur në 24 shkurt 1991, përmes telefonit më vjen lajmi kob për vrasjen e Tanit. Djali i hallës, vëllai ynë, 20 vjeçari Artan Lenja, u vra nga një patrullë ushtarake (jo policore), në lagjen pranë klubit sportiv "Partizani" në Tirane.

Ishte ajo lagje në të cilën Artani kish gëzuar fëmijërinë e tij, kish luajtur me shokët e shkollës 8-të vjeçare Naim Frashëri. I jati e kish mësuar si të ngiste motorrin për herë të parë në atë rrugë!

"Artani, kryente ushtrinë pranë "KSP" - Klubi Sportiv Partizani. Ai qe shpallur shume më parë kampion i një kadegorie të caktuar në mundje, dhe si i tillë gëzoi mundësinë ta kryente ushtrinë në Tiranë. Ishte e dielë. Në mëngjesin e datës 24 shkurt të vitet 1991, Tani lahet në shtëpi te mami, dhe niset në klubin e sportit "Partizani", ku sëbashku me ekipin e mundjes do stërviteshin për një ndeshje miqësore me një ekipi turk. U përshëndet, u puth me mamin dhe mua dhe doli për t´mos u kthyer kurrë më tek ajo puthje. Ishin ditë - sidomos netë të trazuara në Tiranë" - tregon Matilda.

"Tre ditë më parë, më 20 shkurt, para Muzeut Kombëtar, turma njerëzish, mijëra qytetarë e studentë, rrëzuan shtatoren e Enver Hoxhës. Mami na lutej që të mos dilnim nga shtëpia, pasi për dy ditë me radhë pranë bllokut tonë, në Shkollën e Bashkuar "Skenderbeg", qe bër një batare e madhe mes forcash që nuk merrshim vesh kush qe kundë kujt. Di që shumë prej djemve të lagjes u gjuanin tankeve me gurë, të cilët po afroheshin pranë pallateve. Më darkë të 24 shkurtit daja na sjell lajmin se Tanin e kishin plagosur! Lemeria, klithmat dhe kuja na doli prerazi nga vetja si prindërve dhe mua. Mbaj mend mamin si tani kur pyeste dajën: - "më thuaj të vërtetën e kanë vrarë? Oh, e kanë vrarë se plumbi nuk të fal"!

Gjitonët e lagjes sonë të vjetër ishin dëshmitarë të ngjarjes, ndaj dhe lajmi mori dhenë menjëherë. Më vonë në gjyq përmes disa dëshmish së komshinjve, mësuam se si kish qenë ngjarja. Tani kish dalë nga stërvitja, dhe po shkonte të merrte tek Rruga Ndre Medja autobusin për shtëpi. Patrulla kishte kapur një djalë të lagjes, të cilin po e tërhiqnin zvarrë nga shkallët e pallatit. Ai i thërret Tanit, që po kalonte aty, për t’i dalë në ndihmë. Tani i cili për arsye të stërvitjes atë ditë kish qenë pa uniformë - kthehet dhe i thotë patrullës ta linin të qetë djalin, pasi qe jetim dhe rrinte tek gjyshja. Me të parë Artanin oficeri, i cili kryesonte patrullën, kthehet dhe thotë: "ky është". Menjëherë Artanit i drejtojnë armën dhe kërcënueshëm i thonë të futet në një makinë tip "BÇ´je", për t’u paraqitur në polici. Tani u thotë që "s’kam pse të shkoj në rajon pasi nuk kam bërë asnjë gjë të keqe". Në këtë moment edhe tre ushtarët të tjerë i drejtojnë automatikun dhe oficeri i patrullës Mikail Themollari jep urdhër për të hapur zjarr duke ngritur pistoletën dhe duke qëlluar në ajër, ndërsa ushtari i quajtur Ludovik Vata (me origjinë nga Lezha) qëllon në trup.

Fjalët e fundit të Artanit ishin: "Pse më vratë unë nuk bëra gjë"!

Në gjygj u tha se një zonjë pasi e pa ngjarjen filloi të klithte - "çfarë bëtë more, pse e vratë?". Më vonë mësuam që kjo zonjë nuk u pranua të dëshmonte në gjyq për vrasjen e Tanit. Dëshmitarë të tjerë treguan se patrulla me nxitim patën marrë djalin e vogël bashkë me trupin e pajetë të Tanit në makinë, këmbët e të cilit ia lanë jashtë dhe u nisën me urgjencë në drejtim për tek ish NISH-Tulla për të zhdukur trupin. Ndërsa djalin e vogël, e çuan në rajon ku kishin deklaruar se - "ky ka vrarë shokun e vet". Një punonjës policie i gjurmonte me biçikletë dhe patrulla në pamundësi për të zhdukur krimin, e hedhin trupin e pajetë të Artanit në oborrin e Spitalit Ushtarak. Tek vendi ku u krye vrasja vendi ishte larë me gjak. Aty kish mbetur një kapele ushtari, të cilën nga nxitimi pas aktvrasjes, nuk kishin arritur ta merrnin. Më vonë tek ky vend, një grup shokësh të Artanit rrethuan vendin me lule e qirinj dhe vendosën fotografinë e Artanit si dhe një pankartë ku shkruhej me gërma të mëdha "vrarë nga PPSH-ja".

Në një intervistë të vitit 2011, Matilda kujton gjyqin e Artanit.

"Rreth një vit më vonë, në gjykatën e Tiranës u zhvillua seanca gjyqësore, pasi procesi hetimor ishte drejtuar nga kryehetuesi Petrit Serjani dhe hetuesi Luan Berja. Në sallën e gjyqit prokuror ishte Petrit Bici, gjyqtar ishte Petrit Klosi. Në bankën e të akuzuarve oficeri Mikail Themollari, jo vetëm që ishte në gjykim i lirë, por erdhi edhe i armatosur. Ai shoqërohej nga ushtari Ludovik Vata, i cili e mori përsipër krimin. Ndërsa në cilësinë e dëshmitarit erdhi ish-shefi i batalionit të Sigurisë Çelo Boro. Ai erdhi duke buzëqeshur. Me kërkesën tonë dhe përfaqesimin nga ana e avokates Fatbardha Selenica - Kalakula, për të bërë mbrotjen, u arritën që ta ç’armatosin oficerin."

Dëshmitë që u dhanë në atë gjyq

"Filloi seanca dhe oficeri filloi të dëshmonte duke thëne se:

"Ne kishim urdhër që do të viheshim në ruajtje të rendit për të treguar që jemi shtet i fortë dhe nuk do të zbrapsemi nga disa forca destruktive."

"Nga kush e morët urdhërin?", e pyeti avokatja jonë.

"Nga ministri Kiço Mustaqi’, iu përgjigj Themollari.

"Por në atë kohë Kiço Mustaqi nuk ishte de jure ministër i Mbrojtjes, pasi ishte shkarkuar nga Ramiz Alia, me firmën e kujt ishte urdhëri dhe çfarë thuhej në instruksionet?’, e pyeti sërish avokatja.

"Urdhëri nuk ishte i shkruar, por Ramiz Alia foli në telefon me Mustaqin dhe na u dha instruksioni, bashkë me disa kaseta filmike, që tregonin disa nga pjesmarrësit në ngjarjet e 20 dhe 22 shkurtit, nëse ne do t’i shikonim do t’i qëllonim për të treguar që jemi të fortë", u përgjigj oficeri.

Në gjyq shumë nga dëshmimtarët okularë të çështjes nuk u pyetën dhe kur ata ndërhynin për të treguar historinë, gjyqtari i bënte presion duke i thënë se do t’i nxirrte jashtë. Në gjyq nga deklaratat e dëshmimtarëve dhe të mjekëve të autopsisë, u thanë fakte tepër tronditëse se si Artanin e kishin goditur me qytë automatiku në shumë vende të trupit, se si i kishin thyer disa brinjë edhe pasi kishte vdekur. Oficerit i kishin dhënë një shpërblim moral dhe e kishin paguar për një vit, duke e strehuar në fshatin e tij të lindjes. Ushtari që kreu krimin, së bashku me dy ushtarët e tjerë të patrullës kishin qendruar të strehuar në Ministrinë e Mbrojtjes së bashku me disa ushtarë të tjerë që kishin kryer krime në kufi në fillim të vitit 1990."

Dukej sikur Saga e tragjedisë së familjes sonë po degëzohej në shtigje të pafunda! Teksa një pjesë të familjes sonë i vërdallosinin nëpër malet e Ersekës dhe Borovës për të gjetur trupin e tim vëllai - Ilirjan Zarit - të cilin e vranë më 3 shkurt të vitit 1990 në kufi, në varrezat e Sharrës me datë 25 shkurt të vitit 1991, im at mbante të motrën e cila po vendoste trupin e të birit 20 vjeçar në banesë e tij të fundit. Pasi fisi nuk kish marrë veten ende nga vrasja e Artanit, si për ironi, pas një viti e gjashtë muaj, në verë të vitit 1991 u gjet trupi i Ilirit, i cili u zhvarros nga pllajat e Ersekës për tu vendosus ca parcela larg vendit ku patën vendosur Artanin!!!

Lista e emrave të të vrarëve gjatë trazirave që nisën nga shkurti deri në maj të vitit 1991 u quajt lista e martirëve: ndë ta, Pëllumb Tahiri, Artan Lenja, Artur Daka, Ismail Capari, Spartak Deliu, Mikel Laro dhe Luzim Barxha.

Puna e kujtesës dhe e kujtimit forcon vetëdijen historike. Kujtimet e kësaj natyre kanë një efekt mobilizues politik dhe moral. I jam mirënjohëse shpirtit të kujtesës që riprodhon përmbajtjet historike. Rroftë ajo kujtesë që përfaqëson dhe prek çështjet qëndrore të së kaluarës që ende është e tashme mes tonë. Mirëpo, në çfarë mënyre flasim për të kaluarën dhe a duhet të ketë kufijë për atë c´ka medoemos duhet thënë? Përse ngremë peticone për të kërkuar një legjistlacion të veçatë ku synohet të bëhet e mundur ndalimi dhe glorifikimi i ish-regjimit komunist?

Lexoj se: "Peticioni u bën thirrje ligjvënësve të miratojnë një legjislacion që i ndalon partitë politike të lavdërojnë ish-diktaturën komuniste të vendit ose retorikën e saj dhe të ndalojnë përdorimin në publik të simboleve të ish-regjimit. Në peticion thuhet se ndryshimet në Kodin Penal duhet të ndjekin modelet e vendosura nga shtetet e BE-së që kanë ndaluar glorifikimin e regjimeve komuniste fashiste dhe totalitare. Ai thotë gjithashtu se funksionarët politikë dhe drejtuesit e institucioneve shtetërore duhet të verifikohen për lidhjet me regjimin e mëparshëm dhe se aktivitetet kriminale të Sigurimit të Shtetit dhe institucioneve të tjera nën komunizëm duhet të zbulohen plotësisht për publikun".

Por krimet e komunizmit, zbardhja e dosjeve, persekutimi i mijra njerëzve, vrasjet, internimet, burgosjet, torturat, nuk përmbajnë apo përbëjnë ndonjë referencë personale, të një grupi të vogël me interesa individësh. Kjo është referencë dhe është detyrim moral i pushtetit, dhe shoqërisë ndaj dhimbjes së një kombi që nuk gëzoi një "Nürnberg", që ende e kaluara e mban fort peng. E marr të mirëqënë se duhet kërkuar me ngulm drejtësia në rang kombëtar!

Nga ana tjetër duket sikur ky peticion tregon se përfaqësimi i qytetarëve në procesin legjislativ tashmë nuk është shumë më mirë i garantuar përmes zgjedhjeve të lira dhe të barabarta, por është i garantuar më mirë përmes një shorti plotësisht të rastësishëm nga njerëz të panjohur!

Ku është demokratcia që gëzojmë atëherë?

Megjithatë, diku duhet vazhduar!

Sipas vlerësimeve të herë pas herëshme të Këshillit Evropian - tregojnë se regjimet totalitare komuniste kanë vrarë deri më tani rreth 95 milionë njerëz në mbarë botën. Kjo shifër përfshinte njerëz që u ekzekutuan, që vdiqën në kampet komuniste të përqendrimit dhe ata që ranë viktima të dëbimit dhe urisë. Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës thuhej se do të shqyrtonte me datë 23.02.2022 një rezolutë që dënon krimet e komunizmit.

"Me komunistët nuk flitet"!

Para disa vitesh, disa kolege artistë në Pragë mbajtën një koncert protestë, kundër Partisë Komuniste që kish zënë vend në pushtet përmes lobit të financës dhe biszneseve korrupte në Çeki. Ata luftonin, me një kurajo kolektive, me nje solidaritet të shëndoshë për të mbrojtur atë ç´ka u fitua me shumë mund. Dhe mendoj, po - me komunistët nuk flitet!

Kthehem tek hallet tona.

Shoqëria Shqiptare e ka të kaluarën plot plagë nga komunizmi, nga ana tjetër, Matilda, familja e Pëllumbit, Spartakut, Lulzimit, Mikelit, Ismailit, Arturit, familja ime dhe mijëra të tjerë kanë përvojën - e persekutimit nga komunistët që janë ende plagëhapur.

"Ne si familjarë kemi kërkuar herë pas here zbardhjen e çështjes, por asgjë. Është e pabesueshme, por e vërtetë, ajo çështje nuk u hap më kurrë. Mamaja mbylli sytë duke numëruar se sa vjeç do të ishte Artani" - thotë Matilda.

Në pozicionin e artistit, personalisht i gëzohem teatrit, muzikës, më pëlqen të udhëtoj e lirë dhe kam frikë se do t'i humbasim të gjitha këto nga preferencat në rritje të simpatizantëve romantik të komunizmit.

Nga ana tjetër - jo më pak e rëndësishme, është edhe fakti që brezi i dëshmitarëve, i atyre që kujtojnë, po na thotë lamtumirë. Prandaj hapja e dosjeve dhe e dokumenteve të Sigurimit do ishte një trofe e revolucionit kundër persekutimit dhe krimeve të komunizmit.

Një e drejtë e vonuar është një e drejtë e mohuar!

(c) 2022 Eda Zari. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

"O më vratë"! Dosjet e pahapura. Nga Eda Zari

"E hënë 5-2-90 - ora 8.00

Ngrihem nga gjumi. Sa ulem për bukë vjen Myfiti (i Degës) me makinë dhe na merr në Degë. Shtëpia u la vetëm, bashkë me djalin (1), pa mbyllur derën. Shkojmë atje sikur po na varin më duket vetja. Unë J dhe D. Hyn e para D. 1 orë e gjysëm, vjen shumë e mërzitur. Hyn J. gjithashtu dhe ajo po ashtu. Më pas hy unë. Në zyrë ndodhej shefi i sek., Myfiti, një burrë tjetër. Fillojnë nga pyetjet. Më pyesin për Lirin dhe Gimin. Më gjuajtën me shpulla me grushta me shkopa gome. Më ofenduan me fjalët me të ndyra dhe poshtëruese. Ishin çaste skandaloze. Nuk e doja veten. Më mbajnë rreth 2 orë duke më pyetur. Jam shumë e shqetësuar dhe e mërzitur si për vdekje, dhe trupin më kanë lënë shenjë prej shkopit të gomës. Kur dola nga Dega më priste J dhe Beni

(i Rizait). Qaja gjithë rrugës. Shumë njerëz në shtëpi. Në orën 8.30 të darkës shkon babi në Degë, dhe ankohet për mua, merr përgjigje pozitive. Ai është i shqetësuar dhe shumë i mërzitur. Bie të fle e dërrmuar në orën 10."

(Shënim: Shkruar pas ditës së dytë kur na erdh lajmi se vëllezërit u vranë në kufi. Marrë nga ditari im i kuq - një bllok i pa përdorur i tim eti (ndjesë pastë), që përdorej për mbajtjen e protokollit të shërbimit ushtarak - me vija, A4. Im at ma pat dhuruar ta përdor si biçim ditari - medemek si për fillim të vitie të ri 1990.

(1) - Djali: E kam fjalën për djalin 8 muajsh, të vëllait tim Agimit, të cilin nuk na lejuan ta marrim me vete, kur po na tërhiqnin jashtë dere për të na pyetur në Degën e Sigurimit. Djali po flinte. Nuses së tim vëllai i thanë se nuk do zgjasë shumë... Drejtoria e Sigurimit të Shtetit - zakonisht quajtur "Dega e Sigurimit", ndodhej në Rrugën Sami Frashëri, sot kjo godinë mban emrin "Policia e Shtetit - Tiranë.)

_______________________________

Çdo vit më 3 Shkurt, më gjallosen kujtimet - ato - të ferrit, të humbjes së vëllait, dhe lemeria shumë javore! Ndryshe nga ish-Gjermania Lindore, shumë vjet pas rënies së diktaturës në Shqipëri, nuk është zhvilluar asnjë debat social i krahasueshëm për të kaluarën totalitare të vendit. Nëse kjo temë është trajtuar vitet e fundit me ton të vërtetë kërkimtar, ajo ka qenë vetëm nga ish-viktimat e përndjekur politik. Një parakusht i domosdoshëm për një hetim gjithë-përfshirës do të ishte zbardhja e të gjitha dosjeve të mbetura të ish-shërbimit sekret komunist "Sigurimi", i cili e shihte veten si elita e shtetit dhe që së fundmi kishte më shumë se dhjetë mijë punonjës, por - siç thesh im atë netëve plot vaj - "ata kanë dhe spiunë të panumërt"!“Sigurimi” ishte instrumenti më i mirë i organizuar i regjimit komunist në Shqipëri. "Lidhja" e tij me popullin ishte jashtëzakonisht e fortë. Shtatëmbëdhjetë për qind e popullsisë ishte e përfshirë në stru-kturat represive. Kështu leçis tek "Shtëpia me Gjethe". O vendi im - me 40 e kusur vite përvojë në diktaturë.

Pas, 91-shit u bënë disa përpjekje për të mundësuar përpunimin dhe hapjen e dokumenteve të shërbimit sekret, por për fatin tonë katran, u bë një proces i gjatë dhe i vështirë, veçanërisht pasi shumë dosje ishin shkatërruar tashmë në fillim të viteve 1990. Mirëpo, ekspertët vlerësojnë se ka ende rreth 140,000 dosje të shërbimeve sekrete nga diktatura komuniste.Vetëm më 30 prill 2015 Kuvendi miratoi ligjin për “... të drejtën e informimit për dosjet e ish-Sigurimit të Shtetit të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë”. Megjithatë, ligji i përmendur nuk ishte përpjekja e parë për të sjellë më shumë transparencë në diskutim për hapjen e dosjeve (2).

Me pretekstin e çlirimit të arkivave të dosjeve "të padobishme" - një numër i madh dosjesh u shkatërruan në shkurt të vitit 1991 - dy ditë para rrëzimit pllakativ të shtatores së ish-diktatorit Enver Hoxha në Tiranë. Ky akt i jashtëzakonshëm - damnatio memoriae (dënimi i kujtesës) ndikoi në të dhënat e individëve që u persekutuan për akte të supozuara kundër ideologjisë komuniste, të cilët ishin arratisur apo tentuan të arratiseshin si im vëlla Ilirjani - jashtë vendit, ose që, sipas llogarive zyrtare, kishin shkaktuar "dëme" në pronën socialiste. Duke qenë se shumë shqiptarë u persekutuan për "vepra" të tilla, bëhet e qartë se çfarë humbje e pakthyeshme ishte shkatërrimi i këtyre dokumenteve.

Mungesa e transparencës për shoqërinë shqiptare ishte dhe mbetet karakteristikë e këtij procesi. Gjithashtu s´pati rregulla të qarta se çfarë lloj dosjesh duhen hapur ose se si duhet mbledhur dhe trajtuar informacioni. Pastaj u lapidarua pyetja: Kush do “dënohet” ?

Ata që kanë dhënë informata apo ata që kanë marrë informata? Ata që vrane apo që urdhëruan? E "madhe" kjo barre dhe pyetje me spec. Shërbimi sekret “Sigurimi”, ka përdorur forcë të tepruar për të detyruar njerëzit të bashkëpunojnë. Tortura është përdorur si një mjet plotësisht i ligjshëm që nga viti 1946, me udhëzime të qarta me shkrim nga ata që ishin përgjegjës për politikën e asaj kohe.

Përsa i përket rëndësisë së dosjeve të shërbimit sekret, kur i krahasoj ato me modelin gjerman, kam parasysh se masat e shumta represive në Shqipëri me sa duket nuk janë regjistruar as nga shërbimi sekret. Për shembull, kur familje të tëra internoheshin në zona të thella, kjo shpesh bëhej në bazë të procedurave të rëndomta administrative, ku shërbimi sekret nuk ishte domosdoshmërisht i përfshirë. Si rregull, në këto masa zyrtare represive regjistrohej vetëm "kryefamiljari", jo familjarët e tjerë të prekur - këtu vlen si shembull rasti ynë familjar: marrje në pyetje me jave te tëra, kërcënime dhe rrahje të pa protokolluara. Pra, nuk është thjesht vetëm dosja e "Sigurimit" - por dhe udhëzimet pa urdhër nga ata që ende dita sot janë në qeveri.

2 - Ligji nr. 8043, datë 30.11.1995 “PËR KONTROLLIN E FIGURËS SË ZYRTARËVE DHE PERSONAVE TË TJERË QË LIDHEN ME MBROJTJEN E SHTETIT DEMOKRATIK” nuk krijonte një procedurë gjithëpërfshirëse dhe kushtetuese. Në vitin 2006, parlamenti votoi për një rezolutë (mjaft të parëndësishme) "për dënimin e krimeve të kryera nga regjimi komunist në Shqipëri". Dy vjet më vonë, më 22 dhjetor 2008, u miratua ligji nr.10034 për “PËR PASTËRTINË E FIGURËS SË FUNKSIONARËVE TË LARTË TË ADMINISTRATËS PUBLIKE DHE TË TË ZGJEDHURVE".

Por dy muaj më vonë, Gjykata Kushtetuese e shfuqizoi këtë ligj

_______________________________

Në këtë kontekst po bashkangjis dhe një shkrim timin, publikuar më 18 shkurt 2017 - tek Balkan Web.

"E kaluara e tashme dhe totalitarizmi i sotëm i kamufluar!"

Sapo kisha mbushur 18 vjeç.

Para se të ndodhte vrasja e tim vëllai - Ilirjan Zari, vrarë në kufi në moshën 30 vjeçare, më 3 shkurt 1990, kurrë nuk kisha shpenzuar asnjë çast të jetës sime për të kuptuar stilin e të menduarit njerëzor në rrethana totalitare. Nuk më kishte ballafaquar vetja me pyetje të natyrës: “Çfarë ndodh me sjelljen e një individi, një grupi apo të një klase të caktuar njerëzish, teksa me ndërgjegje ushtrojnë mbi shoqërinë pushtet të pakufishëm?

”Ky sundim, përveç se përcaktonte vlerat e njeriut, diktonte intimitetin dhe mendimin e secilit në sfera të ndryshme jetësore. Më keq akoma, merrte vendime të të zhdukte sa hap e mbyll sytë brenda natës. Vallë, sa sundimtarë ndjeheshin kur përzgjidhnin serbes (pasi kishin larë duart në enën e pafajësisë, duke e justifikuar veprimin me detyrën që kryenin) se kush qe miku dhe kush armiku i radhës që duhej eliminuar?

Apo, më konkretisht, me cilën ndërgjegje morale flinin komandantët e postave kufitare, kur qëllonim mbi civilët që tentonin të shkelnin kufijtë e “shenjtë”?

E lëmë mënjanë këtu nivelin arsimor apo moral të ushtarëve të kufirit, të cilët, në të shumtën e rasteve, ishin ushtarë që sapo kishin mbaruar arsimin tetëvjeçar. Po oficerët e Sigurimit, hetuesit, gjykatësit, prokurorët, përgjuesit, ndëshkuesit, policët, inspektorët e organeve të ruajtjes së rendit në atë kohë? Sa e justifikueshme është të dilet sot, si dikur, me parullën:

“Ne bënim atë që na kërkonte autoriteti dhe ligji përkatës”?

Ishte, vërtetë, e domosdoshme, që këta njerëz të zgjidhnin këtë veprim, duke fikur mijëra jetë civilësh, përmes ekzekutimeve pa gjyq në kufi, si im vëlla, apo nëpër burgje, nëpërmjet gjykimeve të padrejta dhe në kundërshtim me të drejtat ndërkombëtare të njeriut, përmes torturave e më pas persekutimit të individëve apo familjeve që lanë pas?

Ç’të mirë personale u sillte zbatimi i një ligji çnjerëzor? Apo flasim këtu për arsye praktike?

A nuk është kjo praktikë, e cila në kurriz të jetës së një njeriu, u solli avantazhe personale?

Faktet tregojnë se individëve të tillë, shërbyes të sistemit të dikurshëm, u ka rënë për detyrë të vijojnë maksimën e totalitarizmit. Dje, dikush ishte agjent apo hetues, sot është pedagog i së drejtës apo gjyqtar në një gjykatë shumë të lartë. Kjo nuk është thjesht “ironi e fatit”, kjo është teknika e së “keqes banale”, që u lejon atyre dhe sot e kësaj dite të veprojnë deri në instancat më të larta të së drejtës, të prirur nga sëmundja profesionale e praktikave të një sistemi totalitar.

Kjo sjellje është një përmbysje e teorisë së “Imperativit Kategorik” të Kant-it, që thotë:

“Vepro sikur maksimat e veprimeve të tua do të ktheheshin, përmes vullnetit tënd, në ligj universal. Vepro në mënyrë të atillë që njerëzimin, qoftë përfaqësuar nga vetja jote, qoftë nga dikush tjetër, ta trajtosh jo si mjet në dobi të një përfundimi, por gjithmonë si qëllim.” Si rrjedhojë, personat që dikur kanë pasur bindje dhe kanë kryer veprime totalitare, edhe në një rend tjetër shoqëror kanë për të vijuar të sillen si në realitetin totalitar.

Mirëpo, si duhet vepruar, kur vetë ligji është kriminal?

Më së fundi, këta njerëz çfarë zgjodhën të bëjnë kundër krimit komunist, kundër atij sistemi totalitar? Këtu më vjen në mendje Hannah Arendt, e cila tek “Banaliteti i së keqes – Eichmann në Jeruzalem”, ndër të tjera, thotë: “(...) këta njerëz nuk patën mundësi t’i bënin rezistencë sistemit, megjithëse mundësia e tyre e vetme ishte të mos bënin ASGJË”! Arendt më ndihmon të shtroj pyetjen: përse njerëzit e zakontë u përfshinë në krimet e komunizmit? Burokratët pranuan me vullnet të lirë, shijuan privilegjet e postit, thurën lavde dhe i rrahën shpatullat njëri-tjetrit sa herë që dekoratat e sistemit izolues dhe diktatorial shkëlqenin në xhaketat a uniformat e tyre. Me dashje, ata u përgatitën nga aparaturat e pushtetit totalitar dhe, si rrjedhojë, u deformuan moralisht në formë sistematike. Morali mbi bindjet, veprimet, sjelljet e këtyre pseudo-intelektualëve, dhe gjithmonë pseudo-njerëzve, neglizhenca për t’u ndërgjegjësuar për konceptin e lirisë njerëzore, shërbimi gatu-tu pro së keqes, u bë rutinë e punës së tyre të përditshme.

Gjithsesi, veç këtyre konstatimeve tronditëse, ka diçka edhe më tragjike. Është tragjike se si shoqëria jonë, si në të kaluarën, por edhe SOT, anashkalon me urti artificiale këtë banalitet, duke na gostitur klishenë e ilaçit të famshëm, “KOHA”, sepse vetëm ajo mund të shërojë plagët përmes shiringës së harresës! Kjo është keqësia moderne!

Kufiri i Shqipërisë përbëhej, në anën ku kjo kufizohej me Jugosllavinë, nga 176 piramida kryesore dhe 1254 të ndërmjetme, kurse në anën e kufizimit me Greqinë kishte 177 piramida kryesore. Im vëlla, Iliri, bashkë me vëllanë tjetër, Agimin, si dhe një person të tretë, në shkurt të vitit 1990 u rreshtuan në radhët e atyre pionierëve të cilët guxuan të tentonin për të përqafuar lirinë. Iliri, si dhe qindra të tjerë gjatë po atij viti, u fik pranë njërës prej atyre 353 piramidave kufitare të Shqipërisë.

Sa herë flitet apo shkruhet për vrasjet në kufi të vitit 1990, sa herë kërkohet të provohet persekutimi dhe tmerret e komunizmit, shoh se si fotografia e tim vëllai është e para që ilustron makabritetin. Një jetë e fikur, rënë në baltë, hetuesi, prokurori dhe dy ushtarë me duar në xhepa, bëjnë sehir me qesëndi e krenari kufomën e tij.

Sot, në shkurt të vitit 2017, plot 27 vite më pas, mes shumë dokumentesh, shoh për herë të parë pikërisht këtë foto, si dhe 7 fotografitë e tjera që përmban dosja e “Shërbimit Kriminalistik”, pjesë e vendimit të çështjes penale ngritur në ngarkim të vëllait të mbijetuar, që u arrestua natën e tentativës për arratisje.

Lexoj deklaratat e dy ushtarëve që kryen vrasjen: “Unë jam ushtar i vitit të parë.

Unë dhe A. qëlluam në drejtim të tij. Meqenëse e goditëm, ai u rrëzua dhe tha: ‘O, më vratë’.

Mbasi u sigurova se ai kishte vdekur, unë kalova në bllokim të kufirit, që të mos kalonin ata dy të tjerët.” Vazhdoj, me dridhje, të lexoj protokollin e hetuesit të Degës së Punëve të Brendshme të rrethit Kolonjë, ku thuhet: “...ka të dhëna të mjaftueshme për veprën penale ‘Tradhti ndaj atdheut’.” Një tjetër proces-verbal, i mbajtur nga hetuesi i Degës së Ersekës, nënshkruar nga një pensionist nga fshati Starje, thotë: “...në këtë kohë dëgjova një trokitje në xham ... duke dyshuar se mund të ishte nga ata personat që kërkoheshin, i thashë hajde brenda. (...) Unë dyshova, ndaj i thashë vajzës të shkonte të thirrte djalin tim. (...). Djali erdhi, e pas tij erdhi dhe njësiti i fshatit dhe e muarën (Agimin).”

(c) by Eda Zari. Ilirjani dhe unë, Parku i Liqenit, Tiranë, 1985.

Kaloj nëpër duar emra hetuesish, prokurorësh, gjykatësish, vendime gjyqësore, kontrollin e banesës... Më shfaqet i tërë filmi kur erdhën dhe na çarçavitën gjithë shtëpinë, pikturat e Lirit, poezitë e tij, përmbysën gjithë bibliotekën, divanet, dollapin e shtresave të gjumit, deri dhe sendet intime vetjake, kujtoj edhe shkopat e gomës në kurrizin tim gjatë hetimit në Degën e Punëve të Brendshme të Tiranës, shenjat e të cilëve shkërmoqën shpirtin e tim ati, a thua se nuk qe i mjaftueshëm lajmi i rremë se ia kishin vrarë të dy djemtë në kufi...

Marr guximin dhe nis të lexoj, për të parën herë, “Akt Kqyrje Mjekoligjore”, e cila përshkruan ekzaminimin e parë të kufomës së qytetarit Ilirjan Zari, e më pas përshkrimin e këqyrjes së brendshme të kufomës... A ka Zot, a ka perëndia fuqi t’i japi një motre kaq forcë, sa të lexojë një autopsi? Çarje e diafragmës, shkatërrim i brinjës së parë dhe të dytë, shkatërrim i plotë i pulmonit të djathtë, shkatërrim i plotë i vertebrës së pestë torakale dhe prerje e palcës. Shkaku i vdekjes: hemorragji akute dhe insufiçencë respiratore pas goditjes me armë zjarri... Një autopsi e detajuar disafaqëshe, rutinë. Por jo me motivin për të gjetur fajtorin që kishte qëlluar padrejtësisht. Po më pas, ç’u bë me këtë trup, me këtë trup që e priste jeta, dashuria, telajot e së ardhmes që kurrë nuk gëzuan ngjyrat e jetës së tij? Jo, nuk mbaron këtu. S’ka trup, s’ka varr, s’ka protokoll, s’ka asnjë gur për prindërit dhe ne ku të përgjunjemi. Vetëm rropatje, sorollatje, tallje, përçmim. “Ejani pas 15 vitesh, ishte armik i atdheut. Mos e kërkoni...”.

Në çantën e Ilirit ndodhej një pincë, një kaçavidë, ca libra dhe një aparat fotografik. Ky qe armiku i atdheut. Lirinë dhe artin tim ia kam borxh guximit të tij prej artisi ëndrrashumë. Kthehem pas, në të sotshmen. Mbledh arsyen dhe pyes: Cili është “zeitgeist-i” i sotshëm për konceptin e një shoqërie të lirë? Cili është angazhimi i ligjeve ndaj pasojave që i shkaktuan burokratët e dehumanizuar një brezi të tërë, brez që mori udhët e botës, për të qenë i lirë?

Dikur, në gjysmën e parë të viteve ’90, në Shqipëri u bënë një seri gjyqesh pothuaj show, të cilët shpejt u emërtuan nga njerëzit e thjeshtë si “gjyqet e kafeve”. Përfundimi i tyre ishte dënimi i disa prej funksionarëve të lartë të shtetit të viteve 1945-1991 për “shpërdorim detyre” (paçka se organi i akuzës u përpoq të provonte se të akuzuarit kishin kryer krime kundër njerëzimit dhe të drejtave themelore të njeriut). Të dënuarit që ende vuanin dënimin më 1997, u lanë të lirë me amnistinë e përgjithshme të atij viti. Një nga të dënuarit me burgim të përjetshëm (përfitues i amnistisë) apeloi vendimin, u shpall i pafajshëm, dhe jetoi “ballëlart” para shoqërisë, i shfajësuar nga çdo shkelje ligjore. Mirë, e dimë, drejtësia në Shqipëri ka shumë thyerje e kthesa. Po drejtësia sociale, shoqëria, njerëzit, ata që ia kishin dalë të jetonin ende si njerëz, ku ishin? Dhe, ca më keq, ku janë? Sa e aftë është shoqëria shqiptare për të kërkuar drejtësi sociale sot? Jo drejtësi duke pasur parasysh vetëm “kokat e mëdhaja” të totalitarizmit, por ata të tjerët, ushtarët e vegjël, burokratët, hallkat e vogla të zinxhirit apo ingranazhet e makinerisë së madhe. Edhe nëse përgjegjësia ligjore është e vështirë apo e pamundur të faktohet, drejtësia sociale është e arritshme dhe duhet të zbatohet!

Qeveria e viteve 1992-1996 hartoi dhe zbatoi, aq sa mundi, një ligj të posaçëm për lustracionin, i cili ndalonte nga pozitat e vendimmarrjes çdo individ që faktohej se u kishte shërbyer organeve të ushtrimit të dhunës në Shqipërinë e periudhës 1945-1990. Një Komision me qëllim të ngjashëm funksionoi pas vitit 1997 deri në fillim të viteve 2000. Subjekt i Komisionit përkatës, gjithsesi, ishin individët e emëruar në pozicionet e larta qeverisëse. Me gjithë zhurmat e njëpasnjëshme, asnjë forcë politike nuk pranoi rivendosjen e një ligji për lustracionin, kurse Gjykata Kushtetuese, haptazi në konflikt interesi, e përbërë edhe nga individë që lustracioni i përjashtonte nga pozita që kishin, më 2012 e shpalli antikushtetues ligjin e propozuar. Kurse sot, prej ca pak muajsh, kemi një Autoritet specifik për informimin me dokumentet e ish-Sigurimit. Informim, shumë mirë. Por si do të zbatohet, ligjërisht, rasti kur evidentohet bashkëpunëtori i dikurshëm? Si do të veprohet kur lehtësisht faktohet se hetuesi i para 27 viteve është gjykatës sot? Duket se organet qeverisëse nuk i rëndon ky shqetësim.

Veprimi mbetet në ndërgjegjen e shoqërisë (në ekziston ende një e tillë).

Duke pranuar të jetonin me të keqen dhe/ose prej së keqes, një grup shoqëror jo i vogël njerëzish u dehumanizua gjatë regjimit totalitar. Sot këta njerëz, pavarësisht shkallës së tyre të implikimit me të keqen, janë pjesë e integruar në shoqërinë tonë shqiptare, apo në shoqërinë globale në përgjithësi. Mirëpo, a mund të ecet në rrugë, të jetohet normalisht si qytetar, si profesionist, si njeri, duke pasur ende në pozita vendimmarrëse të cilitdo nivel këto qenie njerëzore, dikur të dehumanizuara? A mund të jetojë normalisht dhe e shëndoshë një shoqëri e cila ka harruar të kërkojë ndjesë dhe të reflektojë për krimet e drejtpërdrejta, për pjesëmarrjen apo për moskallëzimin e krimit? Diktatura as erdhi, as qëndroi në fuqi e vetme. E sollën dhe e mbajtën në pushtet jo vetëm ata që qeverisnin, por edhe ata që shërbenin.

E keqja banale është ende mes nesh!

© 2022 Eda Zari. Ndalohet riprodhimi në media të tjera. Shkelësit do të ndiqen ligjërisht.Të gjitha të drejtat të rezervuara.

___________________