Derteve më të forta

Derteve më të forta

vetëm do i bësh ball,

zhgënjimi, humbja,

flijimi,

vetmitarë janë.

Edhe i vdekuri që i përgjigjet çdo thirrjeje

dhe asnjë lutje s´na refuzon

nuk na ndihmon

veç sheh

në mundemi.

Duart e të gjallëve shtrihen

e s´na arrijnë

janë si lastarët e pemëve në dimër.

Zogjtë heshtin të gjithë.

Dëgjohet vetëm hapi vetes

dhe hapi këmbës

që ende s´ka shkelur por dot´ecë.

Ecendalu e rrotullsillu

nuk bën fajde. Duhet

ecur.

Si në katakombe

mba një qiri në dorë,

me zor mban frymën flaka.

Mirëpo, në ka mbajtur gjatë,

mrekullia nuk fiket

se mrekullia ndodh gjith´hera,

se pa mëshirë

s´mund të jetohet:

qiriri shndrin prej frymës së lirë të ditës,

buzëqeshur e fik

teksa diellin takon

dhe poshtë kopshteve të lulëzuara

qyteti rri shtirirë para teje

dhe në shtëpinë tënde

mbulesëbardhë rri tryeza.

Dhe të gjallët e humbur

dhe të vdekurit e pashojtur

bukë të ndajnë dhe verën t´ofrojnë -

dhe ti dëgjon rishtazi zërin e tyre

brendazi

zemrës sate.

("Sepse vuajtjeve të tua s´u fshihesh dot. Sepse mrekullitë dhe Zoti na bëhen krahë. Se s´jetohet pa përdëllim, mëshirë e dhembsuri" thotë Hilde Domin. Mëshirimi është shpesh më afër sesa mendojmë. Mëshira nuk është diku në jetën e përtejme, por këtu, pranë nesh, në formën e saj më njerëzore.)

Poezi nga Hilde Domin. Nga gjermanishtja Eda Zari

__________________________________________________________

(Photo by Eda Zari. 10.12. 2022 "Herz" Installation - Königsallee, Düsseldorf)

Die schwersten Wege

werden alleine gegangen,

die Enttäuschung, der Verlust,

das Opfer,

sind einsam.

Selbst der Tote der jedem Ruf antwortet

und sich keiner Bitte versagt

steht uns nicht bei

und sieht zu

ob wir es vermögen.

Die Hände der Lebenden die sich ausstrecken

ohne uns zu erreichen

sind wie die Äste der Bäume im Winter.

Alle Vögel schweigen.

Man hört nur den eigenen Schritt

und den Schritt den der Fuß

noch nicht gegangen ist aber gehen wird.

Stehenbleiben und sich Umdrehen

hilft nicht. Es muß

gegangen sein.

Nimm eine Kerze in die Hand

wie in den Katakomben,

das kleine Licht atmet kaum.

Und doch, wenn du lange gegangen bist,

bleibt das Wunder nicht aus,

weil das Wunder immer geschieht,

und weil wir ohne Gnade

nicht leben können:

die Kerze wird hell vom freien Atem des Tags,

du bläst sie lächelnd aus

wenn du in die Sonne trittst

und unter den blühenden Gärten

die Stadt vor dir liegt

und in deinem Haus

dir der Tisch weiß gedeckt ist.

Und die verlierbaren Lebenden

und die unverlierbaren Toten

dir das Brot brechen und den Wein reichen -

und du ihre Stimme wieder hörst

ganz nahe

bei deinem Herzen.

Kujtesa jonë kolektive - S´ka mo qofte ke treni! Nga Eda Zari

Troçthënë… s’ka mo stacion treni m’Tironën tonë!

Çfarë është kjo? Çakërrqejf i dalldisur për të lënë pseudo gjurmë mbi gjurmë?

Ç’mllef të kenë vendimmarrësit për ksilloj vendesh, ku shumëkush nga ne ka një, dy, a më shumë histori shpirti (kurdohera të ketë ndodhur një mesele personale në atë stacion) që sillet ende në atë platformë, kolona e shina si xhind urtak!

(c) Photography by Eda Zari. Stacioni i trenit, Tiranë, 2012.

Nuk jam në ujëra misticizmi, thjeshtë, më mpak ideja se shumë shpejt Tiranës do t’i mungojnë ato xhepat e bukur të moçëm socialë e kulturorë (përmend shuarjen e “Kafe Kursaal” me nam, në qendër të Tiranës, aty ku elita shqiptare kishte “rifuxhon” e vet), ku njerëzia prej kohësh patnë ngritur statujat e kujtimeve të jetës.

Stacioni i trenit në Tiranë qe bërë gati-gati si vakëf për të tërë – pa përjashtim. Atje miletëria kryente pelegrinazhe, sikush me ritualet e tij. E rilexoj lajmin e miratuar për prishjen e stacionit të trenit në Tiranë, dhe ma beh ndjesia hidhtake. Mirëpo, njësoj më ndodhi para ca kohësh kur dëgjova zëra (bëj ‘amin’ që nuk ndodhi) për prishjen e Piramidës së rrjepur pranë bulevardit në Tiranë. Të jenë këto shenjat e kiametit për Tiranën? Dikush edhe do thotë, apo ka thënë: – Amani ore, se nuk qe ndonjë mrekulli arkitektonike, 64 vjet i ka a s’i ka ai stacion (e mes nesh, mos më bëj të flas se erë urinë vinte shkallëve e qosheve)!

(c) Photography by Eda Zari.

– Mir mër vlla, po kur zotnija jote hala s’kish pa drit’n e dillit, e yt vlla i modhi i bite maces me lugare (përnjime, keni qenë pas shtat malesh, prrenjsh e shpellash) ene juve s’ju pat ra koma noiher m’Tiron. 29,000 njerëz (burra e gra) kon blujt kockat e tyne për t’ardh hekurudha deri m’at stacion! Ene, si thu ti? Vetëm me pun krahu, robo! Gjat pushimit m´sonin abetare, u jipnin noi kothere, ene hec bab për Qaf Krrab! Se mos i nihej zoni no njonit, se gjoja par kish për t’qen flet´rrufeja, gjonat e tjera masanej merri me men vet – kish për të thënë ndonjë dem-babadems!

Mendoni pak vlerën lapidareske në respekt të këtyre shpirtrave, jo arkitekturës!

Hekurudha së bashku me stacionin e trenit në Tiranë, duhen trajtuar si objekte të cilat dëshmojnë për një etapë kohe me ngarkesë të tmerrshme diktature, një evidencë që unë dhimbshëm do i vëja emrin “Arbeit macht frei“ duam – s’duam ne.

(c) photo by Eda Zari. Dachau KZ, Bayern, 2016.

Këtu heq një paralele legjitime me kampin e përqëndrimit në Dachau - të cilin e kam vizituar personalisht. Kampi i parë i përqendrimit ngritur nga nacionalsocialistët mori parullën “Puna ju bën të lirë“, punuar me gërma të hekurta, vendosur po në portë hekuri në hyrjen kryesore të kampit: ishte kampi i përqendrimit në Dachau afër Mynihut, i cili u hap më 22 mars 1933 – në mezin e dy muajve pasi erdhi në pushtet Hitleri. Një moto tjetër pikturuar në çatinë e ndërtesës kryesore në Dachau´t, ishte një citim nga Heinrich Himmler, shefi i atëhershëm i policisë së Mynihut, më vonë shef i Gestapos dhe Reichsführer-SS: “Ka një mënyrë për liri. Pikat kryesore të tij janë: Bindja – Zemërimi – Ndershmëria – Urdhri – Pastërtia – Esëllqenia – Vërtetësia – Sakrifica dhe Dashuria për atdheun.”

Memoriali i Dachau´t ruan origjinalitetin sepse vetëm reliktet, vërtetësia e të cilëve nuk vihet në dyshim mund të imunizojë Holokaustin kundër dyshimit të egzistencës së tij dhe mohimit. Sa më tej e në të kaluarën gjenocidi të venitet, aq më i madh është rreziku i relativizimit dhe hedhjes poshtë të së vërtetës. Autenticiteti është një mburojë titanike që i shërben vërtetësisë.

(c) by Eda Zari.

Me të njëjtat parulla fliste diktatura që u ushtrua ndaj atij brezi shqiptar që ndërtuan hekurudha, rrugë, tarrace e vepra të komunistive pa shpërblim por me pseudo forca vullnetare. Ky brez, rininë, shëndetin, veten detyrueshëm ia bënë theror – Idesë. Shumë objekte të këtij lloji mbetën pjesë e së kaluarës sonë që me kast lihen në harresë. Harresë, neglizhencë ndaj rinisë së humbur të një brezi fatmenderosur (që i qofshim falë)!

Çdokush me një botëkuptim të shëndetshëm (duke lënë mënjanë nostalgjinë, apo, le t’i quajmë, fijet e jetës), duke i parë gjërat me largpamësi, pse jo, ashtu sikundër bën Gjermania, Amerika, Franca apo Italia, etj., etj., do thoshte: – Plane të reja po, byjrem – Tirona t’bohet nji metropol dinjitoz, e t’zgjerohet e t’shtriqet, sa t’i majn kokallat, se rraca ka fillu t’shtohet e t’lulzoj, po mër çun, jom dakord! Por aty ku duhet – groshët me krip, e kripa me karar.

Një gjë s’më bën në këtë të tërën: pse duhet shkuar n’Vorë, në një kohë kur bota i mban stacionet në kërthizë të qytetit? “Po me urën, ç’patën xhanëm”? Ja, fiks kështu!

Më 23 shkurt 1949 u përfundua hekurudha Shkozet-Tiranë (prej 38 km), kur minatori Sadik Sinani nguli gozhdën e fundit në shinat e këtij stacioni. Nga një faqe interneti shumë informative, kushtuar hekurudhës shqiptare (një faqe serioze, shumë e përkushtuar si dhe tejet e pasur në informacione mbi hekurudhat në Shqipëri http://www.t669.org/hekurudha_shqiptare.html ), mësoj historikun e ndërtimeve, ngarkuar me video e foto materiale interesante e mbresëlënëse, për të madh e të vogël. Aty tregohen gjithashtu, dhe pasojat të cilat çuan në mpirjen e këtyre damarëve transportues, pa të cilat bota e huaj që nga viti 1835 nuk mund të imagjinohet.

Po lexoja e bridhja sytë tërë kërshëri, dhe nuk e mohoj. Një grusht rëre nostalgjie më kaploi kokës.

M’u ngjall fëmijëria, ato netët ku në pavetëdije, bëhesha pjesëtare e turli bisedave që gumëzhinin nëpër shtëpi. M’u ngjall im atë (iu ndrittë shpirti) tek kuvendonte me miqtë e tij (ai qe inxhinier-specialist për tanket, diagaçët dhe tërë automjetet e blinduara ushtarake me zinxhirë), meraklinj e adhurues të ndezur për tërë ç’kishte të bënte me botën e hekurt të trenit, shinave, teknikën dhe gjithë magjinë që fal inxhinieria mekanike. Flisnin për x lokomotivë çeke, kineze, apo përbërjen e shtresave metalore të rrotave, duke i prerë fjalën shoqi-shoqit: “Jo, anglezët përdorin çelik të pandryshkshëm” (…) “gjermanët janë kursimtarë dhe riciklues të fortë, prandaj përdorin një përqindje të kthimeve dhe mbetjeve të gizës së derdhur apo plumbit”! Diskutonin mbi stampimet dhe zbukurimet e vagonëve të pasagjerëve (ca herë flisnin për dokumentarët propagandues rusë që shfaqeshin vetëm për oficerët në reparte të caktuara ushtarake), rafinimin e pistonave që tregonte libri rus “Lokomotivat e viteve ’40-‘50”, etj., etj.

Vazhdoj të eci në stacionin më të bukur të jetës sime. Fëmijëria!

Malli është i tillë që prishet kollaj nga euforia ndaj, tek shkruaj porosisë veten të jem e esëllt.

Shoh fotot. “Stacioni i trenit Tiranë”, 1975, 1980, gjithëhera paraqitet me të vetmen platformë, me ato kolonat e trasha, pas së cilave mbështesnim bokshet, furnell e ibrik, kamerdaren e zezë, kovat si dhe rrjetën time për fluturat. Pas tyre fshihesha e lozja gjithmonë me tim atë e vëllezërit, apo në atë dishezë ku derdheshim e dyndeshim çdo verë e xhëng vape drejt detit.

Kujtoj – ashtu si të kap dashuria dhe hareja e paanë në befasi, gjallërisht. Sa shumë behare të perënduar midis sot dhe “djesë” sime! Udhëtimi me tren për mua (edhe sot) qe përherë një mini aventurë, mbushur me gajasje (nuk u ngjante aspak atyre odiseve që kemi parë nëpër filma, ku njerëzia u hipte shinave e nisej me ditë të tëra në filifistun, për të mbërritur në një metropol të kësaj bote, ku fundi ishte ajo që u pat bërë zoti kismet), ne niseshim me dëshira të vogla. Çdo radhë sediljeje hante të njëjtën menu: bukë me djathë e domate zemër kau, dhe nga një arançatë, bozë apo ujë çezme.

Me të mbërritur treni, ashtu, pa u zbrazur vagonët, im vëlla, Ilirjani (i ndrittë shpirti aty ku ka rënë) më mbante kalaqafë, dhe unë futesha nga dritarja e vagonit (me marifetet e mija, shkalafitesha dorë e këmbë, që me një tak-çkraf do i bëja një të mirë familjes) dhe te ruaja vendet, duke u ndier më pas fitimtare mbi fitimtarët. Që në shtëpi isha përgatitur për këtë aksion-ritual: që të mos më dukeshin breçkat, vishja pantallona të shkurtra. Këshillë kjo nga vajzat e pallatit. Ja, kështu punonte mendja e një 8-vjeçareje. Më qeshet. Sa i gëzohesha vendit të dritares, dhe prisja me padurim stacionet: Kashar, Vorë, Sukth (aty shiteshin kaushët me thana, mana të bardhë, fiq të ardhur mirë si mjalta, misra, prevederë, dhe lista s’ka të sosur), Shkozet (shumë herë zbrisnim edhe këtu) e deri në Durrës.

Në stacion gjithnjë më impononin altoporlantët ushtarakë. Hinkat e hirta, rrjepur e ndryshkur si mos o zot, ashtu, vënë tufëkatërsh në kulm të strehës. Faaap, më fanepset në vesh thirrja legjendare për nisjen drejt Adriatikut:

“VINI RE, VINI RE! TRENI PËR DURRËS GATI PËR NISJE“!

Ndaj, më mbetet peng kjo fikja e dritës në stacionin e trenit në Tiranë. Lumturia e asaj kohe, dhe stacioni i trenit në Tiranë në mendjen time ende mbajnë era det … prandaj!

Monumentet janë dëshmi e historisë njerëzore. Ata na ndihmojnë të kuptojmë se si njerëzit përballeshin me jetën e përditshme në epoka dhe sisteme të caktuara – si jetonin, punonin dhe vepronin. Ato e mbajnë gjallë kujtesën e realitetit të jetës ndër breza – qoftë në një minierë modeste të thëngjillit, stacione trenash në provinca, një pronë bujqësore ose një vilë me një bahçe me limonë në qytet, ndërtesa e bulevarde dikatorësh, pazarë të gjësë së gjallë etj.,.

Në vendin tonë në veçanti, relikte të konsiderueshme të epokës industriale dëshmojnë arritjet teknike dhe infrastrukturore të një epoke ku Shqipëria merrte e jepte me vëllezërit kinezë, rusë apo jugosllavë. Ndërsa teatrot, kafetë, kinematë, lulishtet, furrat e shpërthimit, kullat dredha-dredha, furrnaltat, limanet ushtarake, stacionet e trenave dhe pasuritë e tashëgimisë kulturore, janë pjesë e një peizazhi urban të pakrahasueshëm me atë ç´ka mund të ngrihet mbi to.

Gjithsesi, nuk prirem të përligj nostalgjinë time duke lëvduar çdo cep e kënd të Tiranës sime të fëmijërisë. Por dhe nuk druhem të them se vlerat e bukura (qofshin ato dhe nga një e kaluar krejtësisht e pashkelur) si dhe dëshmitë e objekteve historike, i adhuroj ashtu sikundër gjuhëtarët dashurojnë gjuhët e vjetra si greqishtja, aramishtja, latinishtja etj., prapa të cilave fshihet një botë reale.

Duke dashur të vërtetojë me këtë të fundit drejtësinë e mendësimit tim, them se askush nga ne nuk mund t´i bëjë bisht përgjegjësisë. Në fund të fundit, dimë që burokracia dhe vendimmarrësit në thelb (zyrtarisht) mbeten anonimë. Në këtë mënyrë avullon dhe përgjegjësia.

Ekziston një shprehje idiomatike në anglisht: “stop and think” – ndalo dhe mendo.

Askush nuk mund të mendojë pa ndalur.

Ndjenja e përgjegjësisë nuk mund të formohet, duke ecur mbi xhenazet e vlerave, dëshmive, apo fakteve pa emër. Përgjegjësia mund të formohet vetëm kur reflektojmë – jo vetëm për ato gjëra që bëjmë, por edhe për ato që nuk i bëjmë.

Ajo që shpon më tepër është gostia jo transparente e pushtetasve, shtruar në dhomën e madhe të ndënjes me emrin Tiranë:

A u pyetën qytetarët e Tiranës për këtë vendim? U dëgjua zëri i tyre?

U krye një peticion kolosal kundër shuarjes së stacionit të trenit?

Kurajo civile e kryeqytetasve - a u muar në konsideratë nga “Naltmadhnitë”?

Njeriu i zemrës më në fund më ndriçoi me këto fjalë: “Pakkush që merr frymë në Tiranë, ka këto kujtime e mejtime që po thua. Kush ta bëjë peticionin? Mos fol si nga maja e Penthouse- it…“!

Düsseldorf, 3 Shtator 2013. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

Shënim: Ky shkrim u ripublikua më 13 shkurt 2020 tek "Peizazhe të Fjalës" , të cilit iu shtuan disa mejtime dhe foto të reja nga vizita ime në kampin e përqëndrimit në Dachau të Bajernit, Gjermani. Të gjitha fotot janë shkrepur nga unë.

Tashmë stacioni i trenit në Tiranë, nuk ekziston! Nëse dëshironi të ndani një mendim rreth temës - Kujtesa jonë kolektive, qoftë dhe kujtime tuaja lidhur me një vend kujtimi të përbashkët që nuk e gjeni më, ju lutem, kini mirësinë - ndajeni mes tonë. E juaja Eda Zari.

Albumi i ri "Palimpsest" Poradeci I Heine

“Palimpsest Lasgush Poradeci dhe Heinrich Heine Jeta ime është një palimpsest, kështu është dhe´jotja! “Ç’është truri i njeriut përveçse një palimpsest kolosal? Truri im është një palimpsest i tillë” - kështu Thomas De Quincey në “Libra - Suspiria de Profundis“. Kjo metaforë vlen për zemrën, poezinë dhe muzikën! Pergamenat dhe letrat e shkruara rishtas u quajtën palimpsest. Ky kompleksitet është karakteristika kryesore e albumit dygjuhësh, shqip dhe gjermanisht, të Eda Zarit quajtur “Palimpsest”. Pas pesë vitesh Eda Zari kthehet me një album të ri - si gjithherë - konceptual. Ndryshe nga dashuria e epërme për të cilën John Coltrane në suitën e tij “A Love Supreme” shpreh muzikalisht qëllimin e tij - të jetonte jetën e vërtetë fetare, qëllimi i Eda Zarit është të shkruajë një vepër muzikore shpirtërore mbi poezinë lasgushiane që mbart konceptin kozmik, atë më të epërmin, të cilën Poeti e quan Dashuri. Muzikalisht Eda Zari ndihet si në shtëpinë e vet në varietetet e xhazit, muzikës kinematografike dhe world music. Për nderimin e vargjeve të Lasgush Poradecit, ajo zgjodhi një fjalor të saj melo-ritmik vokal në mënyrë që të përkthejë përshtatshëm vargjet e poetit në muzikë.

Pse Palimpsest? “Me Palimpsest, dua të rrumbullakos bollëkun e shqipes së Lasgushit në bashkekzistencë me vokabularin e ri melo-ritmik akustik ngritur në nivelin e këngës. E kaluara bëhet e pranishme në të tashmen duke u rishkruar dhe si këngë që të ndërmendet lehtazi mëngjeseve apo si lajtmotiv mes dy njerëzish premtuar njëri-tjetrit. Me kalimin e kohës, “Palimpsesti” mund të shtojë shtresa të reja në vetvete. Ky koncept dhe efekt na lejon të përjetojmë njëkohësisht të kaluarën në të tashmen dhe të tashmen në të kaluarën, përmes ndarjes dhe qepjes se kujtimeve, gjuhësisë, fjalës dhe tingullit në kohë dhe hapësirë. Përmes muzikës rishkruajmë biografinë tonë me fjalët e poetit, ndjesinë e shijes si “tingëllon dashuria” ose si kompozohet “dhimbja e lamtumirës”. Albumi mund të “shfletohet” si një libër tingullor. Muzika “lexohet” sikundër poezia “këndohet”! Lexon tingullin, përjetimet i këndon si një koleksion biografik, si një histori e vazhdueshme dehëse. “Palimpsest” duket sikur i flet bërthamës së konceptit të albumit tim, i cili ngrihet mbi një triangël biografik mes meje, Lasgushit dhe Heines. Është kjo trio krijuese në ekzil - e ndarë dhe lidhur në një trini kohore - e shkuara, e tashmja dhe e ardhmja. Për mua, bukuria e muzikës është se ajo ekziston me dhe përtej çdo mesazhi verbal. Pastaj, çfarë dëshmish të tjera mund të gjejë një poet për suksesin e vargjeve, apo muzikëthurësi për kompozimet, përveç përputhshmërisë muzikore të tonit me fjalën?” - thotë Zari. Duket sikur kjo pyetje qe njëkohësisht përgjigjja e denjë për t’i dhënë Eda Zarit shtysën finale të ngrejë shtyllën e albumit. Disa paralele dhe devijime historike mes Llazar Gushos dhe Heinrich Heine i përforcuan poaq Zarit idenë për realizimin e një albumi jo vetëm me poezitë e Lasgushit, por dhe shqipërimet e tij nga “Libra e Këngëve” të poetit të madh gjerman. Natyrisht e gjitha kjo në emër të parimeve humaniste të artit - manifestimin e marrëdhënies midis poezisë me muzikën, si dhe dygjuhësisë brenda një ideje - si përgjigje specifike ndaj rrethanave të muzikës dhe poezisë - bashkëjetesës së sotme multikulturore - linguistike. “Tek Heine dhe Lasgushi ndiej pasqyrimin e tingujve shpirtërorë përkthyer në vargje. Vargjet e poetëve dëftejnë për tronditjen e këngës së tyre të brendshme. Ndaj Lasgushi fal mesazhin e ngulmit të tij për këngën e re: - “Që nga fund i vetëvetës do të këndoj një mall të ri”. Ndonjëherë kur ndodhte - poezinë e Lasgushit t’ma lexonin apo recitonin qoftë në distancë telefonike apo më drejtoheshin dashurisht përmes vargjeve të tij, fjala vjen: “Ti po vjen që prej së largu …”, “Se të gjeta grua, prandaj…”, ngjyrën e melodisë menjëherë e orkestroja në kokën time si një kolonë zanore, por duke i qëndruar larg elementit etnik, pa shumë përfshirje folklorike qoftë ritmike, melodike apo harmonike. Melodinë e emocionit të vargut të Lasgushit e shikoj krejtësisht si një ngjarje filmike apo një fotografi që rrëfen copëza biografike të Poradecit në Graz, Köln, tek Liqeri, në Bukuresht, shoh ambientet, personazhet, gruan, mizanskenat… apo netët vetmitare të hebreut Heine teksa sillet në ekzil në “Kryeqytetin e Revolucionit” apo në “Panteonin e të gjallëve” siç e quante ai Parisin - andej prej nga ai i shkroi zhgënjimit, urrejtjes, dashurisë dhe mallit për Dyseldorfin - vendin e tij të lindjes! Ndaj, kujdesi maksimal, porosia dhe thelbi i melodisë është krejtësisht i varur nga komponentët përmbajtës të fjalës. Fjala ndikon në vokalin tim, akcentuimin tonal, frazimin, koloritin intim përmes segmenteve a cappella dhe recitativës lirike për t’i dhënë vërtetësinë e nevojshme këngës së Poetit. Kësisoj fjala bëhet më e qëndrueshme e çimentuar me tingullin”- shprehet Zari. Simbolika mbresëlënëse që përçon “Palimpsesti” është vendosja e kujtimeve të zemrës dhe mendjes në një fill të kuq tingulli. Është fjalori muzikor i rishkruar mbi fjalorin poetik, është rroba e dashurisë që Eda Zari i mvesh, me zërin e saj, fjalës lasgushiane. Artistja në bashkëpunim me Henning Jung dhe Leon Brückner, përmes kompozimeve të reja, na shpie me “Palimpsest”, në një udhëtim brenda shpirtit - plot kalesa malli, shprese, ndarjeje, humbjeje, rigjetjeje - përmes fizikes dhe shpirtërores. Një udhëtim ku fjala rishkruhet me muzikë jo vetëm në formën e një partiture por dhe ekzekutohet, këndohet. Poezia gjallohet përmes tingullit sa herë ajo luhet e rikëndohet, duke prodhuar akustikë që e ridimensionon veprën, duke vajtur krejtësisht në të përfundmen e re. Poradeci thotë: “...Esenca e poezisë lirike është muzika shpirtërore, dhe muzikën shpirtërore e bën toni shpirtëror, dhe tonin shpirtëror e bën drithma shpirtërore, lëkundja, tronditja shpirtërore - kurse tronditjen shpirtërore, domethënë, me një fjalë neologjie, emocionin shpirtëror e bën as më shumë e as më pak përveç se frymëzimi i brendshëm poetik i cili duket ndjehet dhe kuptohet prej vetiu dhe drejt-për-drejt në transfigurimin emocional të idesë ose ndjenjës ose pamjes aktuale të poetit...” _________________________ Koncepti dhe përbërja Sfida për t'u dhënë zë poezive - shpesh të ripunuara e të rishkruara nga Llazari, ishte një ndërmarrje e guximshme për ta nisur këtë cikël këngëzimesh në drejtime të ndryshme muzikale, jo doemos vendosur brenda një zhanri të emëruar. Përgjatë një procesi trevjeçar - përfshijmë këtu edhe përballjen me pandeminë - arritëm të ekspozojmë shumë shtresa dhe ngjyra të poezive për t’i përdorur ato në formë muzikore. Poezia e Lasgushit si dhe poezitë nga “Libra e Këngëve” përkthyer mjeshtërisht nga Lasgushi, janë jo vetëm për mua një frymëzim etjedhënës por dhe vetë artistët pjesëmarrës në këtë album - shprehet Zari. Përmes koreve polifonike të Zarit, figurat ripetitive luajtur në kitarë nga ithtari i muzikës ripetitive Henning Jung, larushia e ritmeve të perkusionistit Rhani Krija (Sting), dhe balafoni - e rrëmben dëgjuesin në peizazhe tingujsh e ritme vitale. Ideja e motiveve ripetitive vjen si binjakësi nga vetë lloji i vargut të poezisë. Ripeticioni ndryshon mënyrën se si shpesh dëgjuesi orientohet jo vetëm prej fjalës por edhe drejt tingullit. Kjo tendencë e tërheq dëgjuesin në një qëndrim pjesëmarrës në mënyrë që të imagjinojë atë energji ritmike apo fjalë para se të ndodhë. Bazuar në bindjet estetike kompozitoriale të muzikës kinematografike, orkestruesi nis qëllimshëm baladat me instrumentin e bandoneonit - luajtur nga nxënësi i të madhit bandoneonist argjentinas Dino Saluzzi, Santiago de Arias nga Buenos Aries. Me lojën e tij - a piacere, tip “Tango Nuevo” - Arias pikturon padurimin e dy poetëve, si dhe e pasuron ansamblin e harqeve me një prekje nostalgjike melankolike të rrallë. Këto forma introduksionesh krijojnë kontakt të drejtpërdrejtë me dëgjuesin - si p.sh.. tek “Morgens steh´ ich auf und frage” duke i lënë vend duetit nënë e bir (Eda Zari dhe Henning Jung), kënduar në gjermanisht dhe shqip. Secili në interpretimin e vet, përmes zërit, ata ekspozojnë esencën e pritjes dhe mospasjen për “dikë” që s’e kanë pranë. Mbresëlënëse janë baladat “Ewigkeit”- Përjetësia II dhe “Prandaj”! Pianisti - Maestro Frank Chasternier bazohet në teknikën improvizuese duke luajtur me minimalizëm pianistik dhe elegancë harmonike që magjeps dhe të befason bukurisht deri në koda. Duket se Eda Zari dhe muzikantët e saj të mirëzgjedhur, duan t’i rrinë maksimës - mos i nënshtrohen verbërisht vetëm një zhanri muzikor për të mbërritur tek saktësia e mesazhit poetik. - “Line up” - i klasit të lartë! “Për zhvillimin muzikor të albumit përtej aspekteve të tjera konceptuale më ishte e rëndësishme, në retrospektivë, të dëgjoja kujdesshëm të gjithë albumet e mia të shkuara. Mandej personalisht dëgjoj shumë muzikë kinematografike e që e kam dhe pjesë të punës sime. Kushdo që merret intensivisht me marrëdhënien midis poezisë dhe muzikës, e sidomos atë të muzikës së filmit e njeh vështirësinë e hedhjes së mendimeve në tingullin e imazhit që ecën. Në entuziazmin tim për filmat dhe sidomos muzikën e filmit nuk e lëshova për asnjë çast idenë e krijimit të një anijate muzikantësh prej nga krijohet tingulli kinematografik, ku fjala e Lasgushit ngrihet mbi mjedise minore-manoxhere, ku vende, ngjarje, gruaja, mikja përsoset nga tingulli. Për këtë solla në bordin e muzikantëve pianistin tim të preferuar, estetin e tingullit pianisti Frank Chasternier, të mirënjohurin perkusionist maroken Rhani Krija - i cili është i gjithëpranishëm në albumet e mia, kontrabasistin virtuoz Martin Gjakonovski, trumbetistin nga Berlini Sebastian Studnitzky, bateristin nga New Yorku Jochen Rückert, bandoneonistin e shkëlqyer nga Buenos Aries Santiago de Arias, basistin belg Nicolas Fiszmann, kitaristin Henning Jung - që njëkohësisht është edhe im bir, si dhe grupin e harqeve dhe të tunxhit nga IMM Dyseldorf. Ky miks muzikantësh kolorizon tingullin e filmit të poezisë së Poradecit si dhe pasqyron poaq stacionet e mia kulturore midis Gjermanisë dhe Shqipërisë e më gjerë.” - Si vishet fjala me tingull? Edhe pse “përkthimet e teksteve të Poradecit në gjermanisht janë zakonisht të dënuara të dështojnë” - shprehet Hans Joachim Lanksch - duket se Eda Zari me zërin dhe muzikën e saj merr përsipër “përkthimin” e këtyre teksteve për dëgjuesin jo vetëm gjermanofon por dhe me gjerë, duke i bërë ato të kuptueshme për dëgjuesin, të cilit nuk i mjaftojnë klishetë e turbo-folkut ballkanik. Proceset e të menduarit të teksteve shndërrohen në emocion përmes vokalit unik të Zarit dhe instrumentistëve të saj. Kështu poezia bëhet e prekshme përtej gjithë kufijve kulturorë dhe kohorë. Aranzhimet janë dizajnuar në atë mënyrë që, përveç zërit të këndimit, të përdoren kryesisht instrumente akustike. - Të realizosh një album në kushte të pazakonta! “Të qenit vetmitare në studio, të kënduarit pa praninë e kolegëve, e rriste më fort ndjesinë e mospasjes dhe mallit për të krijuar së bashku. Këngët gjegjësisht fjalosin për mall-dashurinë, ndaj dhe ajo çka vjen prej tingullit dhe frymës sime tek dëgjuesi, është dëshira për t’u parë përsëri, për të bërë së bashku muzikë me kolegët, për t’i thurur lavde dashurisë mes publikut - me publikun. Kjo është dëshira më e madhe që kam tani. Kjo është arsyeja pse insistova pro idesë, për të bashkuar kolegët në kohën e COVID-19 në këtë mënyrë, për të kapërcyer të gjitha barrierat dhe për të ndarë diçka shpirtërore së bashku. “Palimpsest” në thelb mund të shihet edhe si shumë “deklarata” personale dashurie e malli, kënduar e rikënduar, thënë rishtazi në kohët e koronës e post koronës. Të gjithë ata që u përfshinë në këtë album, rrallë apo kurrë nuk u takuan së bashku në studio”- kështu Zari. Por linjat e instrumenteve, luajtur nga muzikantë të mirënjohur botërorë, shtresëzuar kohë pas kohe, një pas një - krijuan një puzel me një rezultat e prodhim artistik me cilësi të lartë mbi të cilin Eda Zari dëshmon aftësitë e saj jo vetëm si vokaliste por dhe producente. Sidoqofshin kohët që pasuan, të gjitha fijet e produksionit u bashkuan tek zëri i Eda Zarit. Ajo së bashku me producentin Henning Jung dhe aranzhuesin Leon Brückner zbatuan konceptin tejet ambicioz të “Palimpsestit”. Imazhi dhe aftësia artistike e Eda Zarit rezultojnë në një mbivendosje vokale shumë autentike dhe tej unike. “Palimpsest” kënduar në dy gjuhë Me shqipen e Lasgushit sikurse edhe në origjinal, vargjet e Heinrich Heine-s përmes zërit tingëllojnë ngrohtë, ngarkuar me një notë vetmitare por kurrsesi patetike. Po kështu tingëllon gjermanishtja e Hans Joachim Lanksch, i cili ka përkthyer poezinë e Poradecit - Ewigkeit - Përjetësia II. “Përherë më sillej pyetja: në cilën gjuhë mund të shpreh më mirë ndjenjat, mallin, humbjet, dashurinë? Në cilën gjuhë nuk ka ende aq shumë sa të më duket mjaftueshëm? Përgjatë periudhës sime në fushën e muzikës klasike, kam kënduar në shumë gjuhë: italisht, çekisht, hungarisht, latinisht. Por në kontekstin në fjalë - gjuha e Heines, vargjet e tij në gjermanisht por dhe shqipërimet e Llazarit, janë përnjëmend emocionuese, dhe përligjin dëshirën time për të mbajtur lidhur atdheun tim dhe dheun tim të dytë mes poezisë, muzikës dhe kulturës.” Eda Zari, jeton tashmë prej tri dekada në Düsseldorf - pra më shumë vite se në vendin e saj të lindjes, e megjithkëtë duket se këtij miksi kulturor këngëtarja i është fort mirënjohëse sepse i mundëson asaj të pasqyrojë poaq në muzikën e saj stacionet dhe ngjërimet kulturore midis Gjermanisë dhe Shqipërisë e më gjerë. Nuk është rastësi që Zari e ka shumë të pranishme kulturën e qytetit ku jeton, aty ku punuan dhe zhvilluan aktivitetin e tyre kompozitorët Robert Schumann, Felix Mendelssohn Bartholdy, madje vetë poeti Heinrich Heine. “Poli im i zhanrit klasik gjithëhera më ka orientuar në repertorin e këngëve të Bartholdit dhe Schumann, si dhe sjelljet e tyre muzikale bazuar në poezitë e Heines. Prej vitesh kisha kohë që merresha me korrespondencën midis Heinrich Heine dhe Robert Schumann, ku vërehen këndvështrime të kundërta në lidhje me marrëdhënien midis gjuhës dhe muzikës. Interesant për projektin tim ishte shembulli insistues - si ai i Schumann-it ndaj poezisë së Heines, dhe sfida për çuarjen e poezisë së Lasgushit në nivelin e këngës. 31 vitet e Eda Zarit mes shqipes dhe gjermanishtes tashmë, na sjellin “një shkëlqim të fshehtë” brenda “Palimpsestit” të mendjes dhe zemrës - Lasgush Poradeci dhe Heinrich Heine - “Jeta ime është një Palimpsest, poaq dhe e jotja” - thotë Zari! Albumi "Palimpsest" - Lasgush Poradeci & Heinrich Heine - 10 këngë për filmin e mëndjese - gjendet në Spotify, Apple Music dhe distribuimin digital world wide prej dt. 9.10 2021 dhe mund të pre-order duke nisur prej dt. 2.10.2021. Albumi është analog i disponueshem pranë Kaba Music Records edhe përmes porositjes me: MAILORDER DHE DYQANIN ONLINE kabamusicrecords@gmail.com Albumi është i kufizuar në 300 copë në mbarë botën: në formatin Vinyl 180 gram, dopjo vinyl në ngjyrë - ocean blue. Del në treg në 28 tetor, 2022 - mund të porosisni këtu. Artikulli gjendet në anglisht and gjermanisht: Menu - Palimpsest. © Të gjitha të drejtat të rezervuara Eda Zari - Kaba Music Records 2021

Photo and art cover by Ergys Shehu.