Xhazi ne Liturgji

Soli Deo Gloria” a la John Coltrane

Potenciali liturgjik i muzikës xhaz dhe paragjykimi i muzikës xhaz në terrenin kult

Psalmi 150, 3-6:

Lëvdojeni me tingullin e burive, lëvdojeni me tingullin e harpës dhe me qeste. Lëvdojeni me dajre dhe me valle, lëvdojeni me vegla me tela dhe me frymë. Lëvdojeni me cembale tingëlluese, lëvdojeni me cembale kumbuese. Çdo gjë që merr frymë le të lëvdojë Zotin. Aleluja.

Komunikimi midis Perëndisë dhe njerëzve në rrjedhën biblike paraqitet vazhdimisht përmes kontaktit muzikor. Rreth 800 vargje të Biblës përmendin në mënyrë eksplicite termin muzikë. Sido të kenë tingëlluar fjalët e përdorura nga Eva dhe Adami, a ka ndonjë dyshim ndaj dëshmive biblike që ata i këndonin fjalët e tyre? Qysh prej zanafillës së njerëzimit, lidhja e muzikës me fenë dhe Kultin është e pandashme, sepse fjala e Zotit nuk mund të skalitet dhe mësohet me forcë, ajo duhet ëmbëlsisht të tingëllojë brenda shpirtit dhe mendjes së njeriut! Muzika duket se ka qenë një tipar i vërtetë i krishterimit. Plini i Riu(1), në letrat dhe kronikat e tij të cilat sot janë një burim i rëndësishëm historik, e konsideroi veçanërisht me rëndësi të theksonte se kulti i ri në Lindjen e Mesme kishte një lidhje të fortë me muzikën dhe formën e riteve: “Ata janë mësuar të takohen me njëri-tjetrin në një ditë të caktuar para agimit dhe të alternojnë kolektivisht me vegla e zë, një këngë Perëndie”.

Muzika dhe besimi kanë një ngjashmëri të pashmangshme mes tyre, duke plotësuar njëra-tjetrën. Besimi larton sigurinë për shumëçka shpresojmë. Besimi është individual dhe dëshmi e një dimensioni shpirtëror, të cilin nuk e shohim por e ndjejmë! Po aq abstrakte, shpresëdhënëse, dëshmuese është dhe muzika. Muzika dhe besimi, kjo binjakësi mirëbërëse, përcakton fuqinë tonë jetësore, rimëkëmb gjithëhera shpirtin njerëzor. Sa më shumë mendoj për këtë, aq më fort më angazhon pyetja: përse duket e pamundur ecja me Zeitgeist-in dhe dinamikat e sotme kulturore, tek madje vetë kreu i kishës katolike Papa Françesk bën thirrje për muzikë të shenjtë, më moderne për zemrat e bashkëkohësve tanë? Pse në Shqipëri paragjykohet kur luhet muzikë në kishë, sidomos muzika xhaz tek interpretohet në mjedise fetare me instrumente? Kur do të distancohemi nga klisheja se xhazi dëgjohet në zhytjet me tym në orët e vona, aty lëkundet djepi i mëkatit?

Shpesh dëgjojmë të flitet nga ky rrafsh paragjykues e kokëfortë. Por si lidhen religjioni, xhazi, dhe kisha me njëra-tjetrën? Si ndikojnë hapësirat e kishave në gjuhën e xhazit?

Së pari këtu duhet dhënë një përmbledhje e shkurtër historike. Me sjelljen e skllevërve nga Afrika në Amerikë, u soll edhe esenca e trashëgimisë kulturore, shoqërore dhe muzikore, e cila u ngjiz me traditat fetare muzikore evropiane që patën ndikuar kontinentin e ri asokohe, duke krijuar një multikulturalitet. Në kulturën afrikane, muzika është e lidhur drejtpërdrejtë me tërë jetën shoqërore dhe adhururese.Thirrje-përgjigjet komunikuese mes tyre ishin praktika tipike shprehëse, ku fjala ritmonte me linja vokale, perkusive e vallëzuese. Meloditë afrikane u ruajtën nën të ashtuquajturën “Tingulli origjinal i thirrjeve dhe lavdërimeve”, ku përmblidheshin këngët shpirtërore dhe ato të punës. Modi afrikan nuk mund të kapet nga sistemi i toneve evropiane, sepse intonacioni i atyre këngëve varion nga ky yni. Gjatë përzierjes së kulturave muzikore, u rritën “notat blu” tok me Pentatonikën (paçka se ekzistojnë mendime të ndryshme mes teoricienëve të muzikës rreth origjinës dhe natyrës së pentatonisë).

Fundi i Luftës Civile në 1865 dhe heqja graduale e skllavërisë deri në mesin e viteve 1920 ndihmuan në zhvillimin dhe inspirimin e stileve të muzikës që ne sot i quajmë xhaz dhe blues. Gunther Schuller thekson se është e vështirë për të vendosur një datë të saktë në të cilën xhazi mund të përshkruhet si një zhanër i pavarur, teksa Jeffrey H. Jackson thotë se që nga të shtënat e para të “Dixieland Jazz Bands” më 1923, për herë të parë mund të flasim për xhazin. Në kishat afroamerikane të origjinës protestante, ungjilli (gospel) doli si zhanër i vet muzikës së shenjtë. Ndërkaq, forma këngëtore kolektive “Gospel”, kishte fituar famë botërore përmes përformancave koncertante në fillim të shekullit të 20-të. Këtu përmendim ansamblin vokal afroamerikan “Fisk Jubilee Singers” ose “Paul Robeson”. Kjo muzikë frymon dhe çliron përditësitë e jetës. Notat blu (terca dhe septima e vogël, si dhe tritonus) shërbenin për të shprehur vështirësitë sociale dhe këtë vazhdojnë ta bëjnë deri më sot. Nëse vërejmë nga afër frymën pastorale të këtij repertori, situatat më të rënda jetësore përkthehen ritmikisht dhe muzikalisht me nota modeste shprese, nota të larta adhurimi, deri në manifestimin e përforcimit të besimit që tingëllon në finale me „coda triumfale” në çdo meshë. Xhazi modern ka vazhduar këtë traditë duke i kënduar një bote komplekse urbane dhe duke kultivuar brenda vetes lartimin e besimit dhe paqes. Nëse në momente kritike vetë jeta nuk tregon rend dhe kuptim, atëherë besimi dhe muzika krijojnë një rend dhe kuptim, duke unifikuar ndjesinë kolektive brenda së cilës qahen hallet e përbashkëta në shtëpi të perëndisë.

Dëshiroj ta interpretoj këtë si një nevojë të vetë besimtarëve apo atyre që janë të pranishëm, për t‘i bërë më tingëlluese aspektet jetësore përgjatë një meshe. Shpirti gjen çlodhje e prehje, qoftë edhe aty ku fjalët nuk janë të mjaftueshme të shprehin apo kur ato dështojnë. Pikërisht aty muzika nis himnin e saj. Në përputhje me rrethanat, si psaltirë modestë, muzikantët e xhazit gjithmonë kanë shoqëruar aspektet shpirtërore dhe besimet personale me muzikën e tyre. Thomas Andrew Dorsey, i cili punonte si Kapelmaestro në një kishë të madhe baptiste në Çikago, ishte i pari i cili krahas punës me koret kishtare nisi të ftonte në kishë, këngëtarë solistë nga skena e muzikës xhaz, emra të mëdhenj si Mahalia Jackson, Della Reese (e cila ndërroi jetë, në nëntorin e vitit të kaluar) deri tek këngëtaret më në zë të klubeve të xhazit, si Billie Holiday dhe Ella Fitzgerald. Më vonë George Lewis dhe grupi i tij Ragtime, regjistroi në vitin 1954 vinylin e parë, me himne të orkestruara në xhaz me titull “Jazz at the Vespers”, xhazi në Mbrëmësore. Muzikantët e xhazit gjithmonë kanë patur nje relatë të ngushtë me religionin.

Louis Armstrong shpesh kishte një pastor në studio tek realizonte regjistrimet e tij për albumin e radhës. Duke Ellington me entuziazëm shkroi “Sacre concerts”, duke gërshetuar muzikën kishtare evropiane me tingullin e Bigband-it.

Tenorsaksofonisti John Coltrane, shpiku termin “xhazi shpirtëror” i inspiruar nga tema e ringjalljes dhe më 1965 realizoi albumin e albumeve “A Love Supreme”. “Dashuria e epërme” – ishte përvojë e re e zgjimit artistik të Coltrane-it, një moment historik në muzikë, një nga albumet më të shitura krahas albumit “Kind of Blue” të Miles Davis. Bashkëshortja e Coltrane, Alice Coltrane, përmend se ideja e kësaj suite xhazi ishte e bazuar në një vizion që Coltrane kishte patur gjatë shërbimit të tij ushtarak në vitin 1946, por kish mbetur duke u mbrujtur brenda tij. Në një intervistë me Branford Marsalis, ajo tregon se në fund të verës më 1964, “ashtu si Moisiu duke zbritur malin …”, John zbriti në këmbë të shkallëve në shtëpinë e saj, dhe mbante në dorë partiturat përfundimtare të suitës. Lavdërimi (pjesa parë): Tashmë tingulli i parë i albumit sinjalizon se diçka është ndryshe nga e zakonshmja. Coltrane fillon me një fanfarë të shkurtër. Një fanfarë e cila kërkon vëmendje dhe shpall rëndësinë e mesazhit vijues. Në kontekstin e “A Love Supreme”, ky sinjalizim duket si një mirëseardhje shpirtërore, një bekim. Ndërsa Psalm (Nr.4) i është nënshtruar një mbylljeje melankolike, me tingull të mbytur, të trishtuar duke ju lutur dashurisë së epërme. Coltrane na zbulon një strukturë muzikale ku metrika dhe ritmi janë lënë të nënkuptohen, duke vendosur primare ndjesinë emocionale. Ndaj pianoja, basi dhe bateria manifestojnë një atmosferë modeste plot përulje interpretative. Në kopertinën e brendshme të albumit ndodhet një poemë lutjeje nga Coltrane. Kjo poemë përcakton rrjedhën e linjës së saksofonit të Coltrane si një libret meshe. Kjo muzikë përforcoi themelet e së ashtuquaturës “Lëvizja e xhazit shpirtëror”.

Saksofonisti Branford Marsalis në takimet dhe workshop-et me studentë të muzikës mbajtur në USA, Evropë dhe Afrikë, nuk kursen të kujtojë dhe nënvizojë se kishat kanë qenë gjithmonë hapësira të takimeve kulturore dhe sociale. Artistët bashkëkohorë si Brian Blade, Tord Gustavsen, Ike Sturm, Bobby Mcferrin, Jon lopar, Kirk Whalum dhe Kurt Elling vazhdojnë traditën e kultit liturgjik përmes xhazit shpirtëror, duke përformuar në shtëpi të Zotit. Kompozimet e tyre dëshirshëm do i klasifikoja si krijimtari kontemporane e muzikës sakrale dhe këtu heq një pararelele të denjë (paçka se shkojmë pas në historinë e muzikës së shenjtë) me Michael Praetorius. Xhazi shpirtëror ndihet fuqishëm edhe në Evropën perendimore. Marr shëmbull albumin “Officium” relizuar në vitin 1994, regjistruar në manastirin e kishës së Shën Gerold në Bregenzer Wald të Austrisë, ku saksofonisti norvegjez Jan Garbarek dhe Ansambli vokal britanik i Hilliard-it, përqasin improvizime bazuar në këndimet gregoriane.

Grada e lartë harmonike e dialogut të meditimit të xhazit avangard dhe muzikës sakrale bëri që muzika gregoriane të prekej nga një brez i ri dëgjuesish. Nuk është aspak mister fakti që „Officium” ështe shitur rreth një milion kopje, duke u pasuar me një turne të pasur koncertesh. Ky projekt dëshmon sërisht se trashëgimia e muzikës liturgjike mund të mbahet gjallë pa vizione nostaligjike apo laboratorë asketikë. Njëkohësisht ky koncept muzikal aspak komercial tregon maturi profesionale i cili kuron vlerën promovuese si dhe nevojën e njeriut por dhe besimtarit të sotëm për shprehi të reja muzikore, në rrafshin muzikal kishtar.

Xhazi brenda adhurimit mund të jetë një lutje ambicioze për tolerancë, një Tropar global brenda së cilës janë mbledhur gjithë tingujt tokësorë duke i lartuar tek hynorja për të lavdëruar “Soli Deo Gloria”! (Vijon)

1. Më vitet 61-113, ishte jurist dhe gjykatës, senator dhe shkrimtar në Romën e lashtë.

(c) Eda Zari. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Publikuar më 1maj 2018 tek "Peizazhe të fjalës". Imazhi në kopertinë: Skicë-partitura - dorëshkruar nga John Coltrane, për kompozimin

"A Love Supreme".

Në kuadër të temës, ju ftoj të ndiqni dokumentarin e realizimit të albumit "Entropy"- Eda Zari feat. Ibrahim Maalouf - aty ku bizanti takohet me xhazin (publikuar tek "Enja Records"- Germany).

Gjithashtu, këtu mund të lexoni disa mendime të Prof. Vasil Tole, si dhe muzikologes Mikaela Minga mbi albumin - Entropy.

Nga Vasil Tole:"Lavdërimi i Zotit përmes JAZZ-it, Eda Zari me “Entropy”...!"

Lavdërimi i Zotit përmes JAZZ-it, Eda Zari me “Entropy” vjen tërësisht ndryshe për të gjithë.

Pa më të voglin dyshim është një album ndryshe, albumi “Entropy”  i Eda Zarit. Ndryshe për traditën e madhe të muzikës bizantine, ndryshe për vetë JAZZ-in, ndryshe për muziktarët e bandës muzikore shoqëruese ndërkombëtare, po ashtu për pjesëtarët e korit bizantin “KUKUZELI”, ndryshe për dëgjuesit, ndryshe për vetë fjalën e shenjtë, …. e ndryshe për vetë Edën.

Me siguri ka qënë një shkrepje inteligjente ideja për të bërë një alternative Jazz-i me burim nga muzika e madhe bizantine, kryesisht të mbështetur në himnet: “Kurrë nuk po merret vesh”, “Eni shihni”, “Lavirja”, “Zoti është bashkë me ne”, “O bukuri me nam”, “Kyrie Eleison”, “krishti u ngjall”, “Agni Parthene”, që të gjitha tekstet mbështetur mbi shqipërimet e Fan S. Nolit, të kënduara në shqip nga Eda Zari.

Janë dy fakte kokëforta me të cilat duhet të përballesh përpara se ta dëgjosh albumin. E para, se tradita e madhe e muzikës bizantine i përjashton veglat muzikore nga përdorimi në meshën orthodhokse; se vetë JAZZ-i, i madhi dhe i plotfuqishi XHAZ, ka rrënjë të tjera si muzikë dhe fare pak, ose aspak, shembuj nga modelet dhe frymëzimi muzikor bizantin, që të mund ti referoheshe si model.

Por cila është zgjidhja?

Lutja, ajo duket se mbetet thelbi i zgjidhjes së misterit të të bërit Jazz me rrënjë bizantine!

Lutja dhe adhurimi përmes zërit të bekuar muzikor të Eda Zarit zgjidh kontraditat fillestare dhe mëton të ngrejë themele të një këndvështri-mi të ri mbi muzikën bizantine dhe për vetë xhaz-in.

Së pari përmes lutjes, Zari vë në jetë, ndoshta për të parën herë përmes një albumi, atë ç’ka thotë Psalmi 150 nga Bibla, ai Psalm i “çuditshëm” që thotë se:

“Aleluja, lëvdoni Perëndinë në shenjtoren e tij, lëvdojeni në kupën qiellore të pushtetit të tij.

Lëvdojeni për mrekullitë e tij, lëvdojeni sipas madhështisë e tij.

Lëvdojeni me tingullin e burive, lëvdojeni me tingullin e harpës dhe me qeste.

Lëvdojeni me dajre dhe me valle, lëvdojeni me vegla me tela dhe me frymë.

Lëvdojeni me cembale tingëlluese, lëvdojeni me cembale kumbuese.

Çdo gjë që merr frymë le të lëvdojë Zotin. Aleluja".

Pra, përse jo: Lëvdoni Perëndinë me tingullin e JAZZ-it ?

Kështu, Lutja sjell novacionin e parë, muzikë bizantine me vegla dhe për më tepër i sjell himnet bizantine fillimisht ashtu siç janë e më pas, si një një cikël orar, i qarkullon ato në realitete të reja muzikore, realitete që Jazz-i i ka të vetat. Pavarësisht kësaj, gjithmonë në qendër mbetet Lutja muzikore, e shprehur herë si raport i individit këngëtar me të shenjtën por edhe si raporti i individit instrumentist me të.

Lutja për Perëndinë, pa emra të përveçëm.

Në thelb mbetet Lutja, tashmë lutja përmes alternativave muzikore, të cilat dalin nga arkitektura e kishave dhe zënë e zgjaten e pushtojnë si gjithësinë përmes vërtetësisë së saj e po aq rikthehen drejt rrënjëve të muzikës bizantine, përpara se ajo të bëhej e shenjtë, pra kur ishte thjesht një fillesë laike e popullore, ashtu siç Xhazi me rrënjë në folk.

Eshtë  adhurimi i fjalës së shenjtë, pavarësisht ndryshimeve metrike e melodike, solove instrumentale e kontrasteve tonale, koraleve klasike bizantine e korifesë Zari si soliste !

Dhe ja ka mbërritur që Lutja të dëgjohet pasi lutja na bën më të mirë të gjithëve ne !

Ashtu si vetë titulli i albumit: Entropi.

Se ҫdo gjë në univers eventualisht lëviz nga rregulli drejt crregullit dhe entropia është masa e këtij ndryshimi, pra "entropi more", na duhet entropia për të krijuar një energji të re përmes transformimit, ose kthimit të drejtimit të diçkaje të njohur për të bërë diçka tjetër të re.

Ashtu siç bëjmë me ujin kur vadisim arat,  diku në një pikë i ndryshojmë drejtimin për të vaditur të tjera vende.

Ky është me pak fjalë albumi Entropi i « Eda  Zarit me shokë», një dëshmi se për novacionet ka gjithmonë kohë dhe se zbulimi i rrugëtimit shpirtëror të njeriut është ENTROPIA e tij e vërtetë!

(Publikuar: "NewsBomb", 18.01.2017, Tiranë)

Nga Dr. Mikaela Minga: Eda Zari dhe Entropy. Aty ku Bizanti takon Jazz-in.

Recension / Dr. Mikaela Minga

Ka qenë fillimi i vitit 2014, kur Eda Zari më foli për idenë e një albumi të ri, frymëzuar nga muzika bizantine. Në fakt, nuk është fjala thjesht për ‘muzikë’, se sa për një kant liturgjik, i cili i përket traditës shpirtërore të krishtërimit lindor. Ky kant zë fill me ardhjen në pushtet të Kostandinit të Madh dhe krijimin e pera-ndorisë romake të lindjes, me qendër Kostandinopojën. Sot pra-ktikohet në variante lokale dhe gjuhë të ndryshme në komunite-tet fetare respektive: në Ballkan, në Evropën Lindore, Itali, Turqi, Lindjen e Mesme, Egjipt, Etiopi, Indinë e Jugut. Është një botë e përveçme, ndonëse me afinitete nga tradita të tjera kristiane, islame, hebraike, budiste, e hinduiste. Në dhënien zë të Fjalës së shenjtë, kjo muzikë – edhe bre-nda kornizës celebrative të ritit – ka “magjinë” e vet tingullore, që në situata të caktuara arrin të emetojë një vokalitet joshës, me një bukuri sublime. Ky potencial vokal ka qenë ndoshta nxitja fi-llestare e Eda Zarit, për ta materializuar idenë e saj  në një projekt artistik të guximshëm dhe unik në llojin e vet. Pas rreth dy vjetësh rrugëtimi nga biseda paraprake me të, kam në dorë Entropy (Entropi), albumi i ri, publikuar nga shtëpia diskografike Enja Records dhe shpërndarë në tregun shqiptar përmes rrjetit të librarive Adrion Ltd dhe Hemingway Fun Club Tirana. Te ky album, kanti liturgjik bizantin takon jazz-in, falë veprimit transformues të entropisë: “Entropy: Where Byzantium meets Jazz”. Ky është, përmbledhtas, kumti estetik me të cilin pre-zantohet albumi, shoqëruar me vargjet sugjestionuese të William B. Yeats, “Duke lundruar për Bizant”. Dhe në fakt, Zari është frymëzuar pikërisht nga tradita bizantine e Kostandinopojës me variantet lo-kale dhe individuale që frymojnë aktualisht brenda saj. Sidoqoftë, fokusi primar i arti-stes mbe-tet Shqipëria me praktikat e saj (Theofan S. Noli (përkthyer e përshtatur), Kremtore e Kishës Ortodokse, 1947; Theofan S. Noli (përkthyer e përshtatur), Triodi dhe Pesëdhjetorja, 1947; Theodhor Peci (përshtatur, kompozuar), Anastasimatari, 2015).  Ajo ka përzgjedhur tropare dhe himne që interpretohen në gjuhën shqipe, duke bashkëpunuar në disa prej tyre me Korin e Psaltëve “Joan Kukuzeli”, të katedrales ortodokse në Tiranë dhe protopsalltin Theodhor Peci. Tekstet janë marrë nga përshtatjet e Fan Nolit. Në album gjejmë troparet dhe lutjet më të njo-hura në traditën shpirtërore të krishtërimit lindor, siç janë Kyrie Eleison (Mëshiro o Zot) dhe Krishti u ngjall  –  të trajtuara me një larmi timbresh instrumentale dhe improvizimesh solo, që i bashkëngjiten vokalit në një marrie e dhënie tepër evokative e transparente njëherësh.

Gjashtë himne të shkëputura nga shërbesat e ndryshme liturgjike plotësojnë korpusin e albumit. Këto himne janë ndër më pikantet dhe krijojnë një denduri emocionale që shkon nga vajtimi, adhurimi, himnizimi, por edhe situatat me kontraste e kundërvënie të brendshme. Do veçoja O bukuri me nam, Eni shihni, dhe sidomos Lavirja dhe Zoti është bashkë me ne. Te këto të fundit, për mendimin tim, pikat kulmore të gjithë albumit, arrihet një climax absolut, rezultat i kësaj energjie krijuese melo-ritmike. Kjo energji i rrëzon kufijtë ndarës mes formulave strikte muzi-kore dhe abstragimit e improvizimit; mes zërit dhe instrumenteve; mes fjalës së adhuruar dhe muzikës, dhe më në fund, mes bizantit dhe jazz-it (megjithëse thellë-thellë ndërmjetësojnë gjithashtu jehonat e rilindjes muzikore, barokut evropian, si dhe universalizmi i një zhanri si ai i muzikës së dhomës – chamber music).

Kjo energji vihet në lëvizje nga melodibërësja, Eda Zari. Nën një petk të tillë, kaq thelbësor për artin psalltik bizantin, ajo krijon laboratorin e vet. Duke përbrendësuar logjikën poetiko-muzikore të këtij arti, ajo injekton në të njëjtën kohë përvojën e saj artistike, ku rezonojnë vokalitetet tradi-cionale të Shqipërisë, sidomos ato të polifonisë së jugut, një vokalitet blues, shumë fin dhe arti klasik lirik. Muzika merr një rëndësi të barabartë me fjalën, ndërsa njëzërëshi (monodia) e kantit “dorëzohet” natyrshëm mbi shumëzërëshin me iso (polifoninë). Këto janë dy tiparet më të veçanta të Entropy-së. Bëhet fjalë për  përplasje dhe pajtim të papajtueshmeve. Muzika te kanti bizantin i shërben fjalës, kurse jazz-i nuk ka nevojë për fjalën. Dhe ndodh që jazz-i bëhet instrument i fjalës, ndërsa muzika, shkëputet dhe fiton valencë estetike e koncertale. Është kjo një formë dekonstruktivizmi, e cila më sjell ndërmend fjalët kuptimplota të troparit të Krishtlindjeve “edhe dheu i blaton të Paafruarit shpellën”.

Ndërkohë, udhëtarët që i janë bashkuar pelegrinazhit të saj janë figura të njohura të skenës jazz dhe avangardë sot në botë. Ibrahim Maalouf me trompën në çerek-ton; janë ritmet e Rhani Krija-s, finesa tingullore e Hayden Chisholm-it dhe Ditmar Fuhr-it. Ndërsa, produksioni muzikor dhe aranzhimet e materialeve mbajnë firmën e Florian Weber, kompozitor, pianist i afirmuar për stilin e tij të përveçëm midis jazz-it, muzikës avangardë dhe asaj klasike, fitues ndër të tjera i çmimit prestigjioz Echo Jazz Aëard. Aranzhimet e Weber-it janë një humus shumë i gjetur tingullor,  timbrik e ritmik për këtë kant. Ato kanë një qasje ekspresioniste dhe minimaliste njëherësh, që zbulohet nëpërmjet temave e motiveve të kursyera, harmonive transparente, larmisë ritmike (ku nuk mund të mungonte edhe 7/8-i tipik i muzikës sonë) dhe “prekjes”  origjinale që Weber ka kur luan në piano.

Marrja në shqyrtim e këtyre detajeve ka rëndësi për të kuptuar risinë dhe guximin e këtij albumi. Risi në shprishjen e kodeve qindravjeçare të kantit të traditës dhe guxim për të marrë përsipër “rrezikun” e mospërputhjes me pritshmëritë e publikut të gjerë apo të ngushtë; me rënien ndesh me bindjet fetare të dikujt, apo edhe me vetë pikëpamjet e “ruajtësve” dhe promovuesve të kësaj trashëgime aktualisht. Nga kjo pikëpamje, Entropy mund të cilësohet si një “concept album”, pra një album i cili përshkohet nga një koncept unik (entropia) që lidh të gjitha materialet  në një  mjedis të përbashkët. Te ky album mbivendosen një sërë shtresëzimesh muzikore, por edhe kulturore, të cilat mendoj se do të zbulohen në mënyrë graduale qoftë nga dëgjuesi perëndimor, i pajisur me një përvojë të caktuar dëgjimi por pak i njohur me këtë kulturë; qoftë nga ai shqiptar, tek i cili një traditë shpirtërore si ajo kantit bizantin është thuajse fare e panjohur për të mos thënë e zhytur në mite paragjykuese. Gjithsesi, do të doja të zbuloja këtu njërën prej këtyre shtresëzimeve. Në mënyrë të ndërgjegjshme ose jo, Entropy referon idenë e “tjetrit” që vetë Perëndimi e fabrikoi gjatë kolonializmit  dhe që u bë mbizotëruese. Kjo “tjetër” (jo-evropiane, bizantine, femërore) vjen te Entropy me një energji krijuese të veçantë.

Pra, Entropy është një përvojë tingullore, rëndësia e së cilës nuk qëndron vetëm te emocioni dhe forca narrative, por edhe te potenciali për t’u përballur me to. Falë  kësaj përballjeje, mund të kuptojmë se çka është në gjendje të mbijetojë në muzikë nga e shkuara; çka është në gjendje të rezistojë dhe duke rezistuar, të turbullojë, të provokojë, të ngrejë pyetje në të tashmen dhe unitetin e rrejshëm të saj. Entropy, më në fund,  është një përvojë dëgjimi, e cila duke lundruar drejt Bizantit, na sjell afër muzikës dhe vlerës së pamatshme që ajo ka në ekzistencën tonë.

Publikuar: "Respublica", 28.12.2016 (c) Mikaela Minga. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Eda Zari foto (c) Eduard Pagria.